Hoofdstuk 1.
Meer reizen naar Indië
1.4 Vertrek uit Cochin; aankomst in Lissabon
Geschreven door Arnold van Wickeren
Als de dag is aangebroken dat Da Gama naar Portugal wil terugkeren, geeft hij factor Diogo Fernandes Correa opdracht door te gaan met het kopen van peper en andere lading. Hij laat zestig man achter, onder wie timmerlieden, breeuwers, smeden, draaiers en touwslagers, om de achterblijvende schepen te kunnen onderhouden. Onder de zestig bevinden zich ook soldaten en het personeel van de factorij. Vervolgens nemen Vasco da Gama en zijn kapiteins afscheid van de koning. Hij laat de vorst weten dat hij Vicente Sodré met drie bemande naus en vijf caravelas achterlaat, ter bescherming van Cochin tegen aanvallen van Calicut. De in Malabar achterblijvende Portugezen krijgen het consigne de koning van Cochin te gehoorzamen.
Nadat de koning Da Gama’s vloot van verse proviand voorzien heeft, zeilt deze op 18 januari 1503, met zijn geladen schepen naar Cannanore, om de daar gekochte goederen, vooral gember, aan boord te nemen. Op basis van eerdere mededelingen moet het om dertien geladen schepen zijn gegaan. Vasco da Gama’s vloot wordt op afstand gevolgd door de schepen van Vicente Sodré, wiens taak het is de vloot van Calicut te bevechten. Da Gama komt vermoedelijk ‘s nachts onopgemerkt langs Calicut, want alleen Osorio maakt melding van een gevecht van Da Gama’s schepen met die van Calicut. Deze kroniekschrijver memoreert echter niet de grote zeeslag die de andere auteurs beschrijven en die nu besproken wordt. Terwijl Da Gama’s zijn reis naar Cannanore vervolgt, ontmoet Vicente Sodré dat deel van de vijandelijke vloot, dat onder bevel staat van Cojambar.
Twintig grote schepen en zeventig fustas en sambuks varen in een lange rij. Als de Moren zien dat de Portugese vloot zo klein is, gaat er bij hen een gejuich op. Zij juichen te vroeg. De karvelen van Sodré, die een bemanning hebben van dertig koppen, hebben vier zware en zestien lichte stukken geschut aan boord, terwijl zijn naus nog veel zwaarder bewapend zijn. De moslims mogen dan wel veel meer schepen hebben, maar zij zijn lichter bewapend. Hun grote schepen hebben maar twee grote stukken geschut en dat draagt minder ver dan de Portugese artillerie. De Portugezen zijn ook in ander opzicht in het voordeel. Op hun schepen bevinden zich alleen kanonniers aan dek; de rest van de bemanning houdt zich, veilig voor de pijlen van de Moren, benedendeks op. Op de vijandelijke schepen bevinden zich daarentegen vele met pijl en boog bewapende schutters op het bovendek, waardoor zij juist zeer kwetsbaar zijn voor het Portugese geschut.
Sodré laat zijn karvelen met volle zeilen in slagorde de vijandelijke vloot passeren, waarbij de Moren de wind, die van de kust waait, uit de zeilen wordt genomen. Pero Rafael gaat voorop; hij wordt gevolgd door Ruy Lorenço Ravasco en Vasco Fernandes Tinoco en door nog twee karvelen. Zij geven het vijandelijke vlaggeschip, dat voorop vaart, de volle laag. De mast van dit schip bezwijkt onder de aanval en verplettert vele opvarenden. Aan Portugese kant vallen ook de eerste doden, onder hen kapitein Vasco Fernandes Tinoco, die door een vijandelijke pijl is geraakt. Bij dit eerste treffen worden drie grote Moorse schepen tot zinken gebracht. Als beide vloten elkaar gepasseerd zijn, doemt de vloot van Coja Kasim op. Zij bestaat uit meer dan honderd schepen, voornamelijk sambuks. Coja Kasims vlaggeschip krijgt de volle laag van de naus die de karvelen zijn gevolgd. De vloot van Cojambar draait bij, om opnieuw aan de strijd deel te nemen. Naarmate de slag langer duurt, lopen de Moren meer averij op. Om verdere schade te voorkomen, trachten veel fustas en sambuks de kust te bereiken. Als de Moren zien dat zij de slag aan het verliezen zijn, proberen velen de kust zwemmend te bereiken. De Portugezen doorzoeken elk vijandelijk schip dat zij in handen krijgen, maar er is vrijwel geen buit aan boord van de schepen.
Als een gevlucht vijandelijk schip achterhaald wordt, blijkt dat wel een zeer rijke lading aan boord te hebben. Ook treffen de Portugezen een aantal vrouwen en kleine kinderen van Coja Kasim en verschillende vrouwen van andere Moren op het schip aan. Er worden ook een gouden beeld en juwelen aan boord gevonden. Correia schrijft ten onrechte dat het beeld een voorstelling is van `Mohamed’, in plaats van die van een Hindoegod. Het is duidelijk dat hier sprake is van het schip, waarmee Coja Kasim naar Mekka heeft willen vluchten in geval hij de slag zou verliezen. Het gouden beeld is voor de kapitein-majoor, terwijl enige knappe meisjes als een geschenk aan de koningin van Quilon zullen worden aangeboden. De rest van de kostbaarheden is voor de kapiteins en andere zeelieden. De Moorse vrouwen worden benedendeks opgesloten in de cabines, waarin zij zich ook bevonden aan boord van het schip van Coja Kasim. Veel vaartuigen en sambuks weten naar de kust te ontkomen. Vele andere worden door de Portugezen in brand gestoken. Een aantal buitgemaakte schepen wordt onder de waterlijn aan elkaar vastgebonden en voor Calicut in brand gezet, terwijl de wind de vernielde schepen naar het strand blaast.
Panikkar, die de vernietiging van de vloot van Calicut door Sodré niet vermeldt, geeft een heel andere lezing van het vertrek van Da Gama. Volgens Panikkar smeekt de koning van Cochin Vasco da Gama hem niet in de steek te laten, temeer daar leden van ‘s konings eigen familie, edelen en een deel van zijn leger voor de zamorin en tegen hem en de Portugezen gekozen hebben. Dit blijkt uit een brief van de zamorin, waarin deze de radja van Cochin de keuze aanbiedt tussen de vriendschap van Calicut of die van de vreemdelingen. Da Gama is doof voor de smeekbeden van de radja en sluipt, om zijn kostbare lading te redden `als een dief in de nacht’ op 9 december 1502 weg, de radja aan zijn lot overlatend.
Als de vloot van Sodré in Cannanore aankomt, worden hij en zijn mannen door de manschappen van Da Gama’s vloot, die daar eerder zijn aangekomen met veel feestvertoon ontvangen. De mannen van Sodré begeven zich naar de kerk om God dank te zeggen voor de hen geschonken overwinning. Gil Fernandes Barbosa neemt bezit van de factorij, tezamen met de klerken Bastian Álvares en Diogo Nunes (Diogo Godinho, volgens Barros). De neef van de nieuwe factor, Duarte Barbosa, die met hem door Cabral in Cochin is achtergelaten, heeft daar zo goed de taal van Malabar geleerd, dat hij die beter spreekt dan menig Indiër. Zijn kennis van de taal en zijn nieuwsgierigheid naar het land zullen Duarte Barbosa grote reizen naar het binnenland doen ondernemen. Zijn notities over vele gebieden en steden in Azië en Oost-Afrika, die bewaard zijn gebleven en waaraan in een volgend deel van dit werk aandacht wordt besteed, hebben Duarte Barbosa beroemd gemaakt.
Na overleg met zijn kapiteins besluit Vasco da Gama de artillerie van de naar Portugal vertrekkende schepen achter te laten in Malabar. Twintig grote kanonnen en vele tientallen kleine stukken geschut worden tezamen met een hoeveelheid kanonskogels en vaten zwavel en kruit bij de factorij in Cannanore begraven. Voordat met het uitladen van het geschut wordt begonnen, wordt de kolathiri hierover ingelicht, om de vorst niet met het uitladen van zoveel geschut te verontrusten. De gozil van de radja wordt gevraagd een hoge wal om de factorij te doen aanleggen. Het doel hiervan is de factorij tegen brand van buitenaf te beschermen. De radja krijgt ‘s avonds de sleutel van de toegangspoort naar de factorij. Hij is daarmee zeer ingenomen, omdat hij denkt dat het bezit van de sleutel aangeeft dat de Portugezen in de factorij zijn onderdanen zijn. Vasco da Gama drukt Vicente Sodré op zijn hart dat hij met zijn vloot Calicut zoveel mogelijk afbreuk doet en Cochin geregeld bezoekt. Hij dient niet meer schepen in te zetten dan nodig is en kan enige schepen in Cannanore of Cochin opleggen. Hij dient de orders van de koning van Cochin te gehoorzamen. Behalve schepen uit Cannanore en Cochin, dient hij ook schepen uit Cambay met rust te laten. Daarentegen mag hij de Moren uit Mekka bestrijden tot in de Golf van Aden toe. Met de kolathiri sluit Vasco da Gama een verdrag. Hierin wordt bepaald dat de vorst zich te gedragen heeft als een bondgenoot van Cochin tegen de gemeenschappelijke vijand Calicut. Dertig man (twintig zegt Barros) worden in de factorij achtergelaten. Zij zijn gehoorzaamheid verschuldigd aan de kolathiri. Volgens Gaspar Correia blijven er drie naus en vijf karvelen in Indië achter. De kapiteins van de naus zijn: Vicente Sodré, diens broer Bras Sodré en Pero de Ataíde. João Lopes Perestrello en António Fernandes blijven met hun karvelen in Malabar achter. Ruy de Mendanha en Gonçalo Gomes Ferreira, voorheen capitão en factor in Cannanore, nemen het bevel over het hun eerder beloofde karveel op zich. Correia noemt niet de kapitein van het vijfde karveel; wellicht blijven er uiteindelijk toch geen acht, maar zeven schepen in Malabar achter. Osorio vermeldt overigens dat Vicente Sodré met zes schepen in Indië blijft, om de koning van Cochin bij te staan. De achterblijvende vloot wordt bemand met 200 vrijwilligers. Zij hopen op een aandeel in de te verwachten buit en geven er daarom de voorkeur aan in Malabar te blijven.
Nadat Vasco da Gama hartelijk afscheid heeft genomen van de kolathiri, die hem een boodschap voor koning Manuel meegeeft, steekt hij over naar Afrika. Hij arriveert met gunstige wind in enkele dagen in Malindi, waar hij op de gebruikelijke hartelijke wijze door de sultan verwelkomd wordt. Omdat de vloot in Malindi verse levensmiddelen inneemt, behoeft Moçambique niet te worden aangedaan. Via de gebruikelijke Azorenroute arriveert Vasco da Gama, na een zeer voorspoedige reis, op een niet door Correia genoemde datum, met tien volgeladen schepen in Lissabon. Barros laat weten dat Vasco da Gama op 10 november 1503 in Lissabon aankomt, na niet Malindi, maar Moçambique te hebben aangedaan. De lezing van Barros vindt geloof bij Lobato, want Axelson meldt op diens gezag, dat Vasco da Gama drie maal naar Moçambique moet terugkeren, om een lekkend schip te repareren. Osorio en San Roman houden de thuiskomst op 1 september 1503. Ook over het aantal geladen schepen, waarmee Da Gama uit Cannanore vertrekt en in Lissabon aankomt, bestaat onzekerheid. Correia’s tien schepen, kloppen niet met zijn mededeling dat dertien schepen geladen zijn; Osorio laat weten dat Vasco da Gama met twaalf schepen in Lissabon aankomt, afgezien van de schepen van Estêvão da Gama. Het aantal schepen dat Barros in dit verband vermeldt is het laagst, het zijn er negen.
De waarde van de lading bedraagt meer dan een miljoen dukaten, terwijl de expeditie 200.000 dukaten heeft gekost. Ook Estêvão da Gama, die zes dagen later arriveert, heeft een voorspoedige reis gehad, waarop hij op 30 juli 1503 Sint Helena heeft ontdekt of herontdekt. San Roman laat Vasco da Gama niet op de heen-, maar op de terugreis Kilwa schatplichtig maken. De schatting bedraagt volgens hem 2.000 mitkal goud. Barros, die spreekt over een schatting van 500 mitkal, meldt dat dit eerste goud uit Oost-Afrika wordt aangewend voor de vervaardiging van een custódia (tabernakel) voor de kloosterkerk in Belém. Gil Vicente vervaardigt een zilveren monstrans, die geheel verguld wordt. Dit kunstwerk is in 1867 op de Wereldtentoonstelling in Parijs getoond.
Hoezeer Portugal in koning Manuels tijd een handelsmacht en Lissabon een wereldhaven is, blijkt uit de mededeling van Barros, dat op dezelfde dag dat Vasco da Gama met zijn met specerijen geladen vloot in Lissabon aankomt, daar twee karvelen van São Jorge da Mina, twee met karpetten geladen schepen uit Oran, drie schepen uit de Lage Landen en de Annunciada, een van de mooiste schepen van die tijd, uit de Levant arriveren. Vasco da Gama wacht een triomfantelijke ontvangst in Lissabon en hij ontvangt talrijke eerbewijzen, waaronder de titel: `Admiraal van de Indische Zee’.