Geschiedenis van Portugal en van de Portugezen overzee. DEEL 10

Ofschoon de geschiedenis van Portugal als speler op het Europese toneel interessant genoeg is, gaat mijn belangstelling toch vooral uit naar de verrichtingen van de Portugezen overzee; daarop ligt het accent in dit boek. Het gaat dan om zaken als: de wereldwijde maritieme expansie in de 15e en in de eerste helft van de 16e eeuw; het langzame verval van de Portugese positie in Azië in de tweede helft van de 16e eeuw en de vrijwel volledige teloorgang daarvan, door toedoen van de VOC, in de 17e eeuw; de strijd tegen de WIC om Brazilië en de Portugese gebieden in West-Afrika in de 17e eeuw; de bloei en het verlies van Brazilië in de 18e, respectievelijk de 19e eeuw; de uitbouw van het koloniale rijk in Afrika naar de binnenlanden aan het einde van de 19e en in de eerste helft van de 20e eeuw en het einde van de imperiale droom ruim een kwart eeuw geleden. Deze en soortgelijke zaken komen uitvoerig in dit werk aan de orde, terwijl de ontwikkelingen in Portugal zelf de onontbeerlijke achtergrondinformatie verschaffen, waaruit het optreden overzee kan worden begrepen.

De opzet van het werk tot en met het voorliggende deel is als volgt. in deel I is de Portugese geschiedenis behandeld vanaf de prehistorie tot en met de verovering van Ceuta in 1415. Tevens komen in deel I aan de orde: de strijd met Castilië over het bezit van de Canarische eilanden en de kolonisatie van de Madeira-archipel en de Azoren in de eerste helft van de 15e eeuw. Deel II bevat een ruime samenvatting van deel I en beschrijft voorts de regeringsperioden van Afonso V (1438-1481) en João II (1481-1495). Ook de maritieme expansie aan de kusten van Afrika tot en met de reis van Bartolomeu Dias in 1488 en de betrekkingen van João II met Congo worden in deel II besproken. Het tijdvak van Manuel I (1495-1521), waarin de maritieme expansie een wereldwijd karakter krijgt, vergt meer dan een deel. In deel III zijn besproken de binnenlandse gebeurtenissen en de expansie in Marokko, terwijl ook de eerste reis van Vasco da Gama naar Indië (1497-1499) en de reis van Pedro Álvares Cabral naar Brazilië en Indië (1500-1501) uitvoerig aandacht krijgen. Deel IV is geheel gewijd aan de expansie in het gebied van de Indische Oceaan in de periode 1501-1509; het eindigt met het aftreden van de eerste onderkoning van de Estado da India, Dom Francisco de Almeida en de ambtsaanvaarding van zijn opvolger Afonso de Albuquerque. Deel V is geheel gewijd aan de daden van Albuquerque. (1509-1515) Onder meer worden besproken: de verovering van Goa en van Malacca, het vestigen van de Portugese heerschappij over Ormoez, de vrede met Calicut, de vergeefse aanval op Aden en het bijna volledig verwerven van het monopolie op de handel in specerijen. De bespreking van het tijdvak van Manuel I wordt in deel VI besloten met een behandeling van de maritieme expansie in Afrika en in de Nieuwe Wereld, met de boeiende verwikkelingen in het Império Português do Oriente en het uitzwermen van de Portugezen over Oost-Azië in de jaren 1515-1521. Tenslotte wordt in deel VI het verblijf van het Portugese gezantschap in Ethiopië in de jaren 1520-1526 besproken. Deel VII heeft een bijzonder karakter; het bevat aangevulde capita selecta uit vorige delen, alsmede een uitvoerige beschrijving van de reis van Fernão de Magalhães. In de delen VIII-XI worden de ontwikkelingen tijdens de regering van Dom João III besproken: deel VIII gaat over het begin van de kolonisatie van Brazilië, de gedeeltelijke terugtrekking uit Marokko en de afnemende goudhandel aan de Minakust. Twee bijlagen bevatten de geschiedenis van het moslimkoninkrijk Granada en de bijdragen van Portugezen in Spaanse dienst aan de ontdekking van Noord-Amerika. Deel IX is gewijd aan de Portugese Atlantische eilanden en aan de Luso-Afrikaanse betrekkingen. Besproken: worden de Madeira-archipel, de Azoren, de Kaapverdische eilanden en Opper-Guinée, de contacten van São Jorge da Mina en van de eilanden São Tomé en Príncipe met de ‘Slavenrivieren’ en met het koninkrijk Benin vanaf het begin tot 1557; andere onderwerpen zijn: de commerciële relaties met de koninkrijken Congo en Ndongo, de Portugese betrekkingen met de Swahilikust en de Carreira da India. Het voorliggende deel X is geheel gewijd aan de ontwikkelingen in Azië, ten tijde van de gouverneurs: Duarte de Meneses, Vasco da Gama, Henrique de Meneses, Lopo Vaz de Sampayo en Nuno da Cunha. Deel X gaat derhalve om de periode 1522-1538 van de Estado da India. De hoofdstukken 1 en 2 geven de hoofdlijnen weer van de gebeurtenissen in Portugees Azië; hoofdstuk 3 is geheel gewijd aan de ontwikkelingen in het Verre Oosten.

Bij het schrijven van dit werk heb ik als het ware op de schouders gestaan van mijn voorgangers, dus van degenen die de soms tegenstrijdige gegevens uit de oorspronkelijke bronnen hebben geschift, geordend, vertaald en van annotaties hebben voorzien. Het is mijn taak uit de veelheid van boeken de meest bruikbare te kiezen. Naarmate ik studerend en schrijvend meer inzicht verwerf in de zeer uitgebreide bibliografie van de Portugese aanwezigheid overzee, wordt de keuze moeilijker. Over elk eiland en over ieder stukje kust waar de Portugezen zich hebben laten zien, is wel ten minste één gedetailleerd standaardwerk, soms in meerdere delen, voorhanden en aan de stroom van studies lijkt wel geen einde te komen. Aan de ene kant is de verleiding groot zoveel mogelijk gebruik te maken van literatuur waarin de heldendaden, lotgevallen en euveldaden van individuele personen zijn beschreven; omdat deze kleur geven aan de geschiedenis. Maar aan de andere kant leidt te grote aandacht voor details ertoe dat ik het werk waaraan ik twaalf jaar geleden ben begonnen niet zal kunnen voltooien. Ik moet dus schipperen en ik zal gedetailleerde beschrijvingen moeten afwisselen met stukken die een globaal overzicht verschaffen. Bij de keuze van te raadplegen literatuur staat Dr. B. N. Teensma mij met raad en daad bij; ook heeft hij mij een aantal boeken van zijn hand geschonken en mij gestimuleerd op de ingeslagen weg voort te gaan. Voor dit alles zeg ik hem dank. Mijn erkenning gaat ook uit naar Prof. Dr. Leonard Blussé voor zijn bemoedigende reacties op de eerder verschenen delen en voor enige werken die ik van hem heb mogen ontvangen. Ook vermeld ik zeer gaarne de website Dutch-Portuguese colonial history: http://www.geocities.com/Athens/ Styx/6497 van Marco Ramerini. Deze voortreffelijke site en zijn vele links vormen voor mij een bron van inspiratie en een uitstekende checklist voor zowel data als relevante literatuur. Marco Ramerini is bovendien bereid gebleken mij te voorzien van literatuuradviezen; hij heeft mij geattendeerd op relevante websites, zaken voor mij opgezocht en literatuur met mij uitgewisseld. Voor zijn vele blijken van vriendschap ben ik hem zeer dankbaar. Naast de website van Ramerini heb ik ook verschillende websites gevonden die scheepsrampen tot onderwerp hebben. Sommige data bleken een zeer waardevolle aanvulling op de voorhanden zijnde literatuur.

Deel X laat zich, evenals voorafgaande delen, afzonderlijk lezen. Bij de beschrijving van de Portugese betrekkingen met een regio in een bepaalde periode wordt deze bespreking gewoonlijk ingeleid met een samenvatting van wat in voorgaande delen al over het onderwerp is geschreven, met verwijzing door middel van voetnoten naar de oorspronkelijke vaak uitvoeriger bespreking in voorgaande delen. Er is een uitgebreide index toegevoegd; deze bevat, naast vele zaaksnamen, alle voorkomende persoons- en topografische namen. Enige geografische kaarten en een glossarium completeren het geheel.

Hierna volgt een opsomming van de bij het schrijven van dit deel vooral geraadpleegde literatuur; daarbij zijn de werken waaraan ik het meest heb gehad vet vermeld. In het laatste deel van dit werk zal een volledige literatuurlijst worden opgenomen.

Bij het schrijven van deel X ben ik als volgt te werk gegaan. Bij alle hoofdstukken is de eerste opzet geweest de vertaling van:

• F.C. Danvers: The Portuguese in India, Vol I, 1894 (hfdst. 13 t/m 15).

De hoofdstukken 1 en 2 zijn vervolgens aangevuld met gegevens ontleend aan:

• H.E.J. Stanley: The tree voyages of Vasco da Gama and his viceroyalty (from the Lendas da India of Gaspar Correa) Hakluyt Society, 1869;

• V. Magalhães-Godinho: L’economie de l’empire Portugais aux XVe et XVIe siècles, 1969;

• B.W. Diffie and G.D. Winius,: Foundations of the Portuguese Empire, 1415-1580, 1977;

• A.H. Oliveira Marques: History of Portugal, 1978,

• C.R. Boxer: The Portuguese Seaborne Empire 1415-1825, 1969;

• C.R. Boxer: Race Relations in the Portuguese Colonial Empire 1415-1825, 1963;

• C.R. Boxer: Mary ans Misogyny; Women in the Iberian Expansion Overseas 1415-1825, 1975;

• J. Cortesão: História dos Descobrimentos Portugueses, Vol 3, 1979

• Hutt: GOA, A Traveller’s Historical and Architectural Guide, 1988

• Richards, J. M.:Goa, 1982;

• Carletti, Francesco : Ragionamenti del mio viaggio intorno al mondo, (1594-1606),1965;

• K.M. Panikkar: Malabar and the Portuguese: Being a History of theRelations of the Portuguese with Malabar from 1500 to1663, 1929 ;

• N.M. Pearson: The Portuguese in India , 1987;

• R.B. Serjeant: The Portuguese off the South Arabian Coast, 1963;

• K. Bayani: Les relations de l’Iran avec l’Europe Occidentale à l’epoque Safavide, 1937;

• Al-Maamiry, A.H.: Omani-Portuguese History, 1982;

• Kervran, Monik (French Archaeological Mission at Bahrain): Bahrain in the16th Century; an impregnable island, 1988

• Costa, Paolo M.: Historical Interpretation of the Territory of Muscat, Oman Studies, papers on archeology and history of Oman (pp. 97-117), Istituto Italiano per il Medio e l’Estremo Oriente, 1989;

• Farinha, António Dias: Os Portugueses no Golfo Pérsico (1507-1538), Lisboa, 1990

• Jeyaseela Stephen, S.: Portuguese in the Tamil Coast; Historical Explorations in Commerce and Culture 1507-1749, 1998;

• Silveira, Francisco Rodrigues: Reformação da Milícia e Governo do Estado da Índia Oriental, Trancrição, Notas e Índice door Benjamin N. Teensma, Introdução Histórica Luís Filipe Barreto, George Davison Winius en Benjamin N. Teensma, Fundação Oriente, Lisboa, 1996;

• Janssen Perio, E. M.: Een Nieuwe Wereld; Europese ontdekkingsreizen en renaissance rond 1500. Baarn, 1994

• Schubert, Jörg: A evolução história de Portugal, Lisboa, 1982;

• Wickeren, Arnold van: voorgaande delen van dit werk.

Bij de het schrijven van de verschillende paragrafen van hoofdstuk 3 zijn, naast het boek van Danvers en voorafgaande delen van dit boek, de volgende werken geraadpleegd:

§ 3.0

• Teensma, B.N.: De roep van Ophir: Portugezen op Sumatra in de zestiende eeuw Leiden, 1979);

• Santos Alves e Pierre-Yves Manguin, Jorge M. dos,: O Roteiro das Causas do Achem de D. João Ribeiro Gaio: Um olhar português sobre o Norte de Samatra em finais do século XVI, Lisboa, 1997;

§ 3.1

• T’ien-Tsê Chang: Sino-Portuguese trade from 1514 to 1644. A synthesis of Portuguese and Chinese sources, 1969;

• G.B. Souza: The Survival of Empire: Portuguese Trade and Society in China and the South China Sea, 1630-1754, 1986;

§ 3.2

• M.A.P. Meilink-Roelofsz: Asian trade and Europian Influence in the Indonesian Archipelago between 1500 and about 1630, 1962;

• Noonan, Laurence A.: The Portuguese in Malacca; A Study of the First Major European Impact on East Asia (71 pp.), STUDIA, Lisboa, No. 23 (Abril-1968);

• Jeyaseela Stephen, S.: Portuguese in the Tamil Coast; Historical Explorations in Commerce and Culture 1507-1749, Pondicherry, 1998;

• Picard, J. P. Kerneis et Y. Bruneau, R.: Les Compagnies des Indes; Route de la porcelaine, Paris, 1966;

§ 3.3

• Graaf, H.J. de: Geschiedenis van Indonesië, ’s-Gravenhage/Bandung, 1949 (§ 3.3);

§ 3.4

• V. Magalhães-Godinho: L’economie de l’empire Portugais aux XVe et XVIe siècles, 1969;

• Valentijn, François: Oud- en Nieuw Oost-Indiën, deel I, Uitgeverij Van Wijnen, Franeker, 2002;

• H. Bokemeyer: Die Molukken: Geschichte und quellenmässige Darstellung der Eroberung und Verwaltung der Ostindische Gewürszinseln durch die Niederländer, 1888;

• C. Corn: A Narrative of the Spice Trade, 1998;

• Wennekes, Wim: Gouden handel: De eerste Nederlanders overzee en wat zij daar haalden, 1996;

• Knaap, G. J.: Kruidnagelen en Christenen; De Verenigde Oost-Indische Compagnie en de bevolking van Ambon 1656-1695? 1987.

Bovendien heb ik bij het schrijven van § 3.4 via het Internet het Archivo General de Indias in Sevilla geraadpleegd.

§ 3.5

• P.E. Pieris: Ceylon and the Portuguese 1505-1658, 1920;

• Winius, George Davison: The Fatal History of Portuguese Ceylon: Transition to Dutch Rule, Cambridge, Massachusetts, 1971

• Jeyaseela Stephen, S.: Portuguese in the Tamil Coast; Historical Explorations in Commerce and Culture 1507-1749, Pondicherry, 1998;

§ 3.6

• J.J.A. Campos: History of the Portuguese in Bengal, 1919;

§ 3.7

• Jeyaseela Stephen, S.: Portuguese in the Tamil Coast; Historical Explorations in Commerce and Culture 1507-1749, Pondicherry, 1998;

• Catholica (A.M. Heidt): N.V., ‘s- Gravenhage, 1966;

§ 3.8

• Jeyaseela Stephen, S.: Portuguese in the Tamil Coast; Historical Explorations in Commerce and Culture 1507-1749, Pondicherry, 1998;

• Caldwell, Bishop R.: A History of Tinnevelly, Asian Educational Services, New Delhi, 1982;

§ 3.9

• A.P. Phayre: History of Burma, 1883;

• J. de Campos: Early Portuguese Accounts of Thailand (artikel.), 1959;

• H.R.H. Rajanubhab: The introduction of Western Culture in Siam (artikel), 1959;

• Blankwaardt, W.: ‘Notes upon the Relations between Holland and Siam’, Selected Articles from The Siam Society Journal, Volume VII, Bangkok, 1959;

Een veel geraadpleegd naslagwerk is de Multimedia Edition van de Encyclopædia Britannica ’99 en de aanvullingen daarvan op het Internet.

De animo dit werk voort te zetten en steeds weer enthousiast aan een nieuw deel te beginnen wordt in hoge mate gestimuleerd door blijken van waardering. Gelukkig mag ik deze in toenemende mate en soms van heel onverwachte zijde ondervinden. Hiervoor ben ik dankbaar. Mijn dank gaat ook uit naar de heren van de repro-afdeling van Hogeschool-Alkmaar, mijn laatste werkgever: Fred Niesten, Herman de Graaff en Fred de Groot. Zij stellen mij al jaren in de gelegenheid uit bibliotheken geleende boeken te kopiëren en hebben ook dit deel gedrukt. Ik spreek tenslotte in het bijzonder mijn dank uit aan mijn vrouw die mij na mijn pensionering weinig belast met huishoudelijke taken, maar mij alle gelegenheid geeft dit boek te schrijven.

De schrijver

De Estado da India 1522-1526 1.0 Inleiding