Geschiedenis van Portugal en van de Portugezen overzee. DEEL 14

Bij het schrijven van mijn door Hogeschool Alkmaar in 1994 uitgebrachte boek ‘Geschiedenis van Portugal en van de Portugezen overzee (ISBN 90-802098-1-3)’ moesten veel zaken onbesproken blijven, om het eendelige werk niet veel te omvangrijk te maken. Onvrede over deze beperking en het beschikken over veel meer vrije tijd dan toen ik nog werkte, zijn de redenen mijn eerste boek uit te werken in afzonderlijke delen. Dat deze uitwerking geschiedt mede aan de hand van veel niet eerder geraadpleegde literatuur spreekt voor zich. In september 1996 is deel I verschenen en in augustusl 2005 was deel XIII gereed. Uit hoeveel delen van circa 250 pagina’s het totale werk zal bestaan laat zich thans nog niet schatten; ik hoop dat het mij gegeven zal zijn nog vele delen te schrijven. Deze verschijnen in een beperkte oplage en zijn bestemd voor universiteits- en andere openbare bibliotheken in Nederland en Vlaanderen, ‘abonnees’ en belangstellenden uit eigen kring. Met het uitbrengen daarvan staat mij geen commercieel doel voor ogen. Daarom is de uitvoering zo goedkoop mogelijk gehouden. In oktober van dat jaar leek een publieksuitgave van de tot dan toe uitgebrachte en de nog te schrijven delen onverwachts binnen handbereik. Nadat ik ervaren had dat een commerciële uitgave van mijn werk onaanvaardbare concessies van mij zouden vergen, heb ik daarvan afgezien en ben op de oude voet voortgegaan.

Wat mij in de geschiedenis van Portugal van jongs af aan vooral fascineert zijn ’s lands maritieme expansie en de voortrekkersrol die het heeft gespeeld in de ontdekking van de wereld. Mijn boek gaat daarom voornamelijk over de verrichtingen van de Portugezen overzee in drie continenten. Het gaat dan om zaken als: de wereldwijde maritieme expansie in de vijftiende en in de eerste helft van de zestiende eeuw; de eerste tekenen van verval van de Portugese positie in Azië in de tweede helft van de zestiende eeuw en de vrijwel volledige teloorgang daarvan, mede door toedoen van de VOC, in de zeventiende eeuw; de strijd tegen de WIC om Brazilië en de Portugese gebieden in West-Afrika in de zeventiende eeuw; de bloei en het verlies van Brazilië in de achttiende, respectievelijk de negentiende eeuw; de uitbouw van het koloniale rijk in Afrika naar de binnenlanden aan het einde van de negentiende en in de eerste helft van de twintigste eeuw en het einde van de imperiale droom ruim een kwart eeuw geleden. Deze en soortgelijke zaken komen uitvoerig in dit werk aan de orde, terwijl de bespreking van de ontwikkelingen in Portugal zelf de noodzakelijke achtergrondinformatie geeft, waaruit het optreden overzee kan worden begrepen.

Bij het schrijven van elkaar opvolgende delen, is het soms gewenst zaken in te leiden met al dan niet samengevatte teksten uit voorgaande delen, waardoor enige overlap onstaat. Er is temeer sprake van overlap als, zoals in mijn geval, het aantal deeltjes groot is, omdat de beschouwde periode soms maar enige decennia omvat. Daarom heb ik besloten te beginnen met deeltje XIII de te behandelen periode aanzienlijk te vergroten. Deel XIII en een aantal volgende delen omvatten dan ook de regeringsperioden van koningen Sebastião (1557-1578), kardinaal Henrique (1578-1580) en de Spaanse Habsburgers (1580-1640).

De opzet van het werk tot en met het voorliggende deel is als volgt. In deel I is de Portugese geschiedenis behandeld vanaf de prehistorie tot en met de verovering van Ceuta in 1415. Voorts komen aan de orde: de strijd met Castilië over het bezit van de Canarische eilanden en de kolonisatie van de Madeira-archipel en de Azoren in de eerste helft van de 15e eeuw. In Deel II worden de regeringsperioden van Afonso V (1438-1481) en João II (1481-1495) behandeld. Ook de maritieme expansie aan de kusten van Afrika tot en met de reis van Bartolomeu Dias in 1488 en de betrekkingen van João II met Kongo worden besproken. Het tijdvak van Manuel I (1495-1521), waarin de maritieme expansie een wereldwijd karakter krijgt, vergt meer dan een deel. In deel III zijn besproken de binnenlandse ontwikkelingen en de expansie in Marokko, terwijl de eerste reis van Vasco da Gama naar Indië (1497-1499) en de reis van Pedro Álvares Cabral naar Brazilië en Indië (1500-1501) uitvoerig aandacht krijgen. Deel IV is geheel gewijd aan de expansie in het gebied van de Indische Oceaan in de periode 1501-1509; het eindigt met het aftreden van de eerste onderkoning van de Estado da India, Dom Francisco de Almeida en de ambtsaanvaarding van zijn opvolger Afonso de Albuquerque (1509-1515). Deel V houdt zich bezig met de daden van ‘o grande Afonso Dalboquerque’; onder meer worden besproken: de verovering van Goa en Malacca, het vestigen van de Portugese heerschappij over Ormoez, de vrede met Calicut, de vergeefse aanval op Aden en het bijna volledig verwerven van het monopolie op de handel in specerijen. De bespreking van het tijdvak van Dom Manuel I wordt in deel VI besloten met een behandeling van de maritieme expansie in Afrika en in de Nieuwe Wereld, met de boeiende verwikkelingen in het Império Português do Oriente en het uitzwermen van de Portugezen over Oost-Azië in de jaren 1515-1521. Tenslotte wordt in deel VI het verblijf van het Portugese gezantschap in Abessinië in de jaren 1520-1526 behandeld. Deel VII heeft een bijzonder karakter; het bevat aangevulde capita selecta uit vorige delen en een uitvoerige beschrijving van de reis van Fernão de Magalhães. In de delen VIII-XII worden de ontwikkelingen tijdens de lange regeringsperiode van Dom João III (1521-1557) behandeld: deel VIII gaat over het begin van de kolonisatie van Brazilië, de gedeeltelijke terugtrekking uit Marokko en de tanende goudhandel aan de Minakust. Twee bijlagen bevatten de geschiedenis van het moslimkoninkrijk Granada en de bijdragen van Portugezen in Spaanse dienst aan de ontdekking van Noord-Amerika. Deel IX is gewijd aan de Portugese Atlantische eilanden en aan de Luso-Afrikaanse betrekkingen. Besproken: worden de Madeira-archipel, de Azoren, de Kaapverdische eilanden en Opper-Guinée, de contacten van São Jorge da Mina en van de eilanden São Tomé en Príncipe met de ‘Slavenrivieren’ en met het koninkrijk Benin vanaf het begin tot 1557; andere onderwerpen zijn: de commerciële relaties met de koninkrijken Kongo en Ndongo, de Portugese betrekkingen met de Swahilikust en de Carreira da India. Deel X is gewijd aan de ontwikkelingen in Azië, onder de gouverneurs: Dom Duarte de Meneses, Dom Vasco da Gama, Dom Henrique de Meneses, Lopo Vaz de Sampayo en Nuno da Cunha. Deel X gaat dus om de periode 1522-1538 van de Estado da India en de lotgevallen van de Portugezen in het Verre Oosten. In deel XI zijn de volgende twintig jaar van de Estado da India beschreven, waarin de gouverneurs Dom García de Noronha, Dom Estêvão da Gama, Martim Afonso de Sousa, Dom João de Castro, García de Sá, Jorge Cabral, Dom Afonso de Noronha, Dom Pero (de) Mascarenhas en Francisco Barreto leiding aan de Estado da India hebben gegeven. Voorts zijn behandeld de Visserij- en de Coromandelkust en de Carreira da India. Bijlagen zijn gewijd aan de Portugese militaire interventie in Abessinië, onder leiding van Dom Cristóvão da Gama (1541-1542) en aan de waarschijnlijke ontdekking van Australië in 1522 of 1525. In deel XII zijn besproken de gebeurtenissen in en rond Portugees Malacca en de bemoeienissen van Portugezen met Ceylon, Birma en Siam, China, Japan en de Molukken in dezelfde periode, waar nodig voorafgegaan door een inleiding. In deel XIII komen aan de orde de regeringsperioden van de koningen Sebastião (1557-1578), Henrique (1578-1580) en de Spaanse Habsburgers (1580-1640), alsmede Portugals betrekkingen met Noordwest-Afrika in dezelfde periode.

Bij het schrijven van dit werk sta ik als een dwerg op de schouders van reuzen. Dezen hebben de oorspronkelijke bronnen ontcijferd en daaruit de soms tegenstrijdige gegevens geschift, geordend, geduid en van annotaties voorzien. Ik heb mij slechts tot taak gesteld uit de veelheid van boeken de meest bruikbare te kiezen. Naarmate ik al doende meer inzicht verwerf in de zeer uitgebreide bibliografie van de Portugese aanwezigheid overzee, wordt het kiezen uit de immer aanzwellende stroom studies, moeilijker. Aan de ene kant is de verleiding groot zoveel mogelijk gebruik te maken van literatuur waarin aandacht wordt geschonken aan de heldendaden, lotgevallen en euveldaden van individuele personen, omdat dit kleur geeft aan de historie. Maar aan de andere kant leidt te grote aandacht voor details ertoe dat ik het werk waaraan ik vele jaren geleden ben begonnen, niet zal kunnen voltooien. Ik moet dus schipperen en gedetailleerde beschrijvingen moeten afwisselen met stukken die een globaal overzicht verschaffen. Bij de keuze van te raadplegen literatuur staat Dr. B. N. Teensma mij met raad en daad terzijde; ook heeft hij mij een aantal boeken van zijn hand geschonken en mij gestimuleerd op de ingeslagen weg voort te gaan. Tenslotte heeft hij een lovend voorwoord bij dit deel verzorgd. Voor dit alles zeg ik hem oprecht dank. Mijn erkenning gaat ook uit naar Prof. Dr. Leonard Blussé voor zijn bemoedigende reacties op de eerder verschenen delen en voor enige werken die ik van hem heb mogen ontvangen. Van Dr. Ir. Ernst van Veen en Dr. Arend de Roever ontving hun dissertatie. Beiden zeg ik oprecht dank voor de waardevolle aanwinsten van mijn boekenlijst. Voorts gaat mijn dank uit naar Arie Pos, die van meet af aan belangstelling voor mijn werk heeft getoond en die bereid is gebleken het voorwoord van deel XIV te verzorgen. Tenslotte vermeld ik zeer gaarne de website Dutch-Portuguese colonial history: https://www.colonialvoyage.com van Marco Ramerini. Deze site met zijn vele links vormt voor mij een bron van inspiratie en een uitstekende checklist voor zowel data als relevante literatuur. Marco Ramerini heeft mij ook voorzien van literatuuradviezen; heeft mij geattendeerd op relevante websites, zaken voor mij opgezocht en literatuur met mij uitgewisseld. Voor zijn vele blijken van vriendschap ben ik hem zeer dankbaar. Naast de website van Ramerini heb ik ook verschillende andere websites met bruikbare gegevens gevonden.

Hierna volgt een opsomming van de bij het schrijven van dit deel vooral geraadpleegde literatuur; daarbij zijn de werken waaraan ik het meest heb gehad, vet vermeld. In het laatste deel van dit werk zal een volledige literatuurlijst worden opgenomen.

Voor deel XIV in zijn geheel zijn de volgende algemene handboeken geraadpleegd:

Leonard Blussé & Jaap de Moor: Nederlanders Overzee; de eerste vijftig jaar 1600-1650, Franeker, 1983;
Charles R. Boxer: The Portuguese Seaborne Empire 1415-1825, London, 1969;
Charles R. Boxer: The Dutch Seaborne Empire 1600-1800, Londen, 1965;
H.V. Livermore: A New History of Portugal, Cambridge U.K., 1966;
A.H. de Oliveira Marques: History of Portugal, Volume I & II, New York, 1976;
José Hermano Saraiva: História concisa de Portugal; Lisboa, 1979;
Arnold van Wickeren: voorgaande delen van dit werk.

Naast deze boeken is voor het schrijven van elk hoofdstuk gebruikgemaakt van een aantal specifieke werken. Voor de twee hoofdstukken zijn dat:

Hoofdstuk 1: Angola en Kongo:

Dauril Alden: The Making of an Enterprise; The Society of Jezus in Portugal, Its Empire, and Beyond, 1540-1750, Stanford University Press, Stanford, California, 1996;
David Birmingham: The Portuguese Conquest of Angola, Oxford University Press, London, 1965;
David Birmingham: Trade and Conflict in Angola: The Mbundu and their neighbours under the influence of the Portuguese 1483-1790, Oxford University Press, London, 1966
James Duffy: Portugal in Africa, Cambridge, Massachusetts, 1962
J. D. Fage: A History of Africa, London, 1978;
J. D. Fage: An Atlas of African History, Second Edition, London, 1978;
W.R. Menkman: De Geschiedenis van de West-Indische Compagnie, Amsterdam, 1947;
Roland Oliver: The Middle Age of African History, London, 1967;
Roland Oliver & J. D. Fage: A short history of Africa, sixth edition, London, 1988;
Klaas Ratelband: Nederlanders in West-Afrika 1600-1650, Angola, Kongo en São Tomé, Walburg Pers, Zutphen 2000;
Allan Scholefield: The Dark Kingdoms, Heineman, London, 1975;
António da Silva Rego s.j.: Portuguese Colonization in the Sixteenth Century: A Study of the Royal Ordinances (Regimentos), Witwatersrand University Press, Johannesburg, 1959;

Hoofdstuk 2: De Swahilikust

Dauril Alden: The Making of an Enterprise; The Society of Jezus in Portugal, Its Empire, and Beyond, 1540-1750, Stanford University Press, Stanford, California, 1996;
Eric Axelson: Portuguese in South-East Africa 1488-1600, Published on behalf of the Ernest Oppenheimer Institute of Portuguese Studies of the University of the Witwatersrand, Johannesburg, 1973;
Eric Axelson: Portuguese in South-East Africa 1600-1700, Witwatersrand University Press, Johannesburg, 1960;
F.J. Berg: The Coast from the Portuguese Invasion to the Rise of the Zanzibar Sultanate, hoofdstuk 6 van Zamani: A survey of East African History, East African Publishing House, Nairobi, 1968;
C.R. Boxer and Carlos de Azevedo: Fort Jesus and the Portuguese in Mombasa 1593-1729, Hollis & Carter, London, 1962;
Danvers, Frederick Charles: The Portuguese in India, Volume I & II, W.H. Allen & Co. Ltd., London, 1894;
James Duffy: Portugal in Africa, Cambridge, Massachusetts, 1962
J.D. Fage: A History of Africa, Hutchinson of London, 1978;
J.D. Fage: An Atlas of African History, Second Edition, Edward Arnold (Publishers) Ldt., London, 1978;
Roland Oliver and J. D. Fage: A short history of Africa, sixth edition, Penguin Books, London, 1988;
Roland Oliver: The Middle Age of African History, Oxford University Press, London, 1967;
Rétif en anderen: Histoire Universelle des Missions Catholiques, Les Missions des Origines au XVIe Siècle, Editions de l’Acanthe, Monaco, 1956;
A.J. Wills: An Introduction to the History of Central Africa, third edition, Oxford University Press, 1980;

Ook is veelvoudig en intensief gebruik gemaakt van de Encyclopædia Britannica, Multimedia Edition 1999 en van de aanvullingen daarop op het internet. Bij tijd en wijle zijn geraadpleegd Le Petit Robert des Noms Propres, 2003, de Catholica (A.M. Heidt), ’s-Gravenhage, 1966, Richard Gray: The Cambridge History of Africa, Vol. 4 from c. 1600 – c. 1790, Cambridge, 1975; Roland Oliver: The Cambridge History of Africa, Volume 3 from c. 1050 – c 1600., Cambridge, 1981 en andere naslagwerken.

Velen hebben mij gestimuleerd voort te gaan met het bestuderen van en het schrijven over het gekozen studiegebied; anderen hebben mij daadwerkelijk geholpen. Tot degenen op wie ik een beroep kon doen om technische problemen met de P.C. te overwinnen behoren mijn zoon Stefan en mijn inmiddels oud-buurman Piet Vermaas RA. Hun zeg ik daarvoor dank. Tenslotte spreek ik in het bijzonder mijn dank uit aan mijn vrouw, die – na mijn pensionering – mij weinig met huishoudelijke taken belast, maar mij alle gelegenheid geeft dit boek te schrijven.

De schrijver

Hoofdstuk 1 Angola en Kongo 1.0. De expeditie van Paulo Dias de Novais naar Ndongo