Geschreven door Arnold van Wickeren
Geschiedenis van Portugal en van de Portugezen overzee. DEEL 20
De opkomst en bloei van Macau; de komst van andere Europeanen naar het Verre Oosten; de achteruitgang en stagnatie van de Sino-Portugese handel; de Christelijke eeuw in Japan (1549-1650) en de missie van de jezuïeten in China
INDEX
Verantwoording
Glossarium
Hoofdstuk 1 De opkomst en bloei van Macau
1.0 Inleiding
1.1 Een nieuw centrum voor Sino-Portugese handel
1.2 De commerciële bloeitijd van Macau
Hoofdstuk 2 De komst van andere Europeanen naar het Verre Oosten
2.0 De Spanjaarden
2.1 Het lot van de Madre de Deus
2.3 Toenemende Chinese achterdocht
2.4 Japanse afkeer en wantrouwen
2.5 De nieuwe politiek van de Chinezen
Hoofdstuk 3 Achteruitgang en stagnatie van de Sino-Portugese handel
3.0 Slecht bestuur en interne verdeeldheid
3.1 Het verlies van de handelsprivileges in Canton
3.2 Meedogenloze Hollandse en Engelse agressie
3.3 Het verlies van de handel met Japan
3.4 De val van Malakka en de verbreking van de commerciële betrekkingen met Manila
3.5 Macau vanaf het dieptepunt tot circa 1700
Hoofdstuk 4 De Christelijke eeuw in Japan (1549-1650)
4.0 Inleiding
4.1 Christendom en Kurofune (zwarte schepen)
4.2 Jezuïeten, bedelorden en Toyotomi Hideyosh
4.4 De komst van de Hollanders en Engelsen naar Japan
4.5 De vervolging van de christenen
Bijlage: De missie van de jezuïeten in China
Verantwoording
Bij het schrijven van mijn door Hogeschool Alkmaar in 1994 uitgebrachte boek ‘Geschiedenis van Portugal en van de Portugezen overzee (ISBN 90-802098-1-3)’ moesten veel zaken onbesproken blijven, om het eendelige werk niet veel te omvangrijk te maken.
Onvrede over deze beperking en het beschikken over veel meer vrije tijd dan toen ik nog werkte, zijn de redenen geweest mijn eerste boek uit te werken in afzonderlijke delen. Dat deze uitwerking geschiedt mede aan de hand van veel niet eerder geraadpleegde literatuur spreekt voor zich.
In september 1996 is deel I verschenen en in de herfst van 2009 is deel XX gereed. Uit hoeveel delen van circa 250 pagina’s het totale werk zal bestaan laat zich thans nog niet schatten; ik hoop dat het mij gegeven zal zijn nog vele delen te schrijven.
Deze verschijnen in een beperkte oplage en zijn bestemd voor universiteits- en andere openbare bibliotheken in Nederland en Vlaanderen, alsmede voor belangstellenden uit eigen kring. Met het uitbrengen van de delen staat mij geen commercieel doel voor ogen. Daarom is de uitvoering zo goedkoop mogelijk gehouden.
In oktober 2006 leek een publieksuitgave van de tot dan toe uitgebrachte en de nog te schrijven delen onverwachts binnen handbereik. Nadat ik ervaren had dat een commerciële uitgave van mijn werk onaanvaardbare concessies van mij zouden vergen, heb ik daarvan afgezien en ben op de oude voet voortgegaan.
Wat mij in de geschiedenis van Portugal van jongs af aan vooral fascineert zijn de voortrekkersrol die het land heeft gespeeld in de ontdekking van de wereld en ’s lands maritieme expansie. Mijn boek gaat daarom voornamelijk over de verrichtingen van de Portugezen overzee in drie continenten.
Het gaat dan om zaken als: de wereldwijde maritieme expansie in de vijftiende en in de eerste helft van de zestiende eeuw; de eerste tekenen van verval van de Portugese positie in Azië in de tweede helft van de zestiende eeuw en de vrijwel volledige teloorgang daarvan, mede door toedoen van de VOC, in de zeventiende eeuw; de strijd tegen de WIC om Brazilië en de Portugese gebieden in West-Afrika in de zeventiende eeuw; de bloei en het verlies van Brazilië in de achttiende, respectievelijk de negentiende eeuw; de uitbouw van het koloniale rijk in Afrika naar de binnenlanden aan het einde van de negentiende en in de eerste helft van de twintigste eeuw en het einde van de imperiale droom aan het begin van het laatste kwart van de vorige eeuw. Deze en soortgelijke zaken komen uitvoerig in dit werk aan de orde, terwijl de bespreking van de ontwikkelingen in Portugal zelf de noodzakelijke achtergrondinformatie geeft, waaruit het optreden overzee kan worden begrepen.
Bij het schrijven van elkaar opvolgende delen, is het soms gewenst zaken in te leiden met al dan niet samengevatte teksten uit voorgaande delen, waardoor enige overlap ontstaat. Er is temeer sprake van overlap als, zoals in mijn geval, het aantal deeltjes groot is, omdat de beschouwde periode soms maar enige decennia omvat. Daarom heb ik besloten te beginnen met deeltje XIII de te behandelen periode aanzienlijk te vergroten. Deel XIII en een aantal volgende delen omvatten dan ook de regeringsperioden van koningen Sebastião (1557-1578), kardinaal Henrique (1578-1580) en de Spaanse Habsburgers (1580-1640)
In de ‘Verantwoording’ van voorgaande delen is in zeer korte vorm vermeld wat de inhoud is van het betreffende deel en van voorafgaande delen. Deze methodiek leidt ertoe dat de verantwoording bij elk nieuw deel qua omvang toeneemt. Bij deel XV en volgende delen volsta ik ermee te zeggen dat in de delen I t/m XII wordt besproken de periode vanaf de prehistorie tot aan het overlijden van Dom João III in 1557, dat in deel XIII de gebeurtenissen aan de orde komen die uiteindelijk in 1580 hebben geleid tot de personele unie van de Spaanse en de Portugese troon en het zestigjarige bestuur van de Spaanse Habsburgers over Portugal en zijn overzeese imperium. Deel XIII verhaalt voorts Sebastião’s rampspoed in Marokko, de ontwikkelingen van de Atlantische eilanden en in West-Afrika tijdens de periode 1560 tot1640, waarin de strijd om en het verlies van het Fortaleza de São Jorge da Mina centraal staat. Deel XIV gaat over de bemoeienissen van de Portugezen met Angola en Kongo in hetzelfde tijdvak en over de Portugezen aan de Swahilikust van 1560-1600. Deel XV behandelt de ontwikkelingen in en rond de Estado da India onder de capitães-gerais Dom Constantino de Bragança t/m Dom Francisco da Gama (1558-1600). Idealiter zou in deel XVI besproken zijn de geschiedenis van de Estado da India vanaf het begin van de zeventiende eeuw tot aan het herwinnen van de Portugese onafhankelijkheid in 1640. Gelet op de verhalende vorm waarin de materie wordt behandeld, met specifieke aandacht voor curieuze details aan de ene kant en de nog immer toenemende omvang van de geraadpleegde literatuur aan de andere kant, is dit een onmogelijke opgave gebleken. In deel XVI worden de ontwikkelingen in de Estado da India besproken tot aan de komst van Hollanders en Engelsen naar Azië, wat uiteindelijk de teloorgang van Portugals positie in dat werelddeel zal inluiden. Het derde, tevens laatste, hoofdstuk is gewijd aan de Portugezen aan de Tamilkust in de periode 1560-1680. In dit deel zijn buiten beschouwing gebleven het Portugese optreden elders in Azië, zoals op Ceylon, aan de Golf van Bengalen, in Birma, Siam, Achter-Indië, Malakka, de Molukken en de Banda-eilanden, Solor en Timor, in China (Macau) en Japan en tenslotte aan de Swahilikust, die aanvankelijk ook tot de Estado da India gerekend werd. In deel XVII wordt de bespreking van de Estado da India voortgezet met de rampzalige periode 1623-1640 (hoofdstuk 1), hoofdstuk 2 gaat over de Portugezen in Bengalen en in het derde en laatste hoofdstuk wordt aandacht geschonken aan de Portugezen, Spanjaarden en Hollanders in Siam en Achter-Indië. Deel XVIII is geheel gewijd aan de niet aflatende oorlogen in Ceylon tijdens de Habsburgers; deel XIX behandelt Portugees Malakka, de Molukken en de Kleine Soenda eilanden in dezelfde periode; het onderhavige deel XX ten slotte is gewijd aan de geschiedenis van Macau en aan de handel in vooral Chinese zijde van Macaunese kooplieden in Japan, aan de pogingen Japan te kerstenen en aan de onbarmhartige vervolging van de missionarissen en hun bekeerlingen. Deel XX wordt besloten met de missie van de jezuïeten in China.
Bij het schrijven van dit werk sta ik als een dwerg op de schouders van reuzen. Dezen hebben de oorspronkelijke bronnen ontcijferd en daaruit de soms tegenstrijdige gegevens geschift, geordend, geduid en van annotaties voorzien. Ik heb mij slechts tot taak gesteld uit de veelheid van boeken de meest bruikbare te kiezen. Naarmate ik al doende meer inzicht verwerf in de zeer uitgebreide bibliografie van de Portugese aanwezigheid overzee, wordt het kiezen uit de immer aanzwellende stroom studies, moeilijker. Aan de ene kant is de verleiding groot zoveel mogelijk gebruik te maken van literatuur waarin aandacht wordt geschonken aan de heldenmoed, lotgevallen en euveldaden van individuele personen, omdat deze kleur geeft aan de historie. Maar aan de andere kant leidt te grote aandacht voor details ertoe dat ik het werk waaraan ik vele jaren geleden ben begonnen, niet zal kunnen voltooien. Ik moet dus schipperen en zal gedetailleerde beschrijvingen moeten afwisselen met stukken die een globaal overzicht verschaffen. Bij de keuze van te raadplegen literatuur staat Dr. B. N. Teensma mij met raad en daad terzijde; ook heeft hij mij een aantal boeken van zijn hand geschonken en mij gestimuleerd op de ingeslagen weg voort te gaan. Tenslotte heeft hij een lovend voorwoord bij deel XIII verzorgd. Voor dit alles zeg ik hem oprecht dank. Mijn erkentelijkheid gaat ook uit naar Prof. Dr. Leonard Blussé voor zijn bemoedigende reacties op de eerder verschenen delen, voor zijn voorwoord bij deel XIX en voor de werken die ik van hem heb mogen ontvangen. Van Dr. Ir. Ernst van Veen en Dr. Arend de Roever ontving ik hun dissertaties. Beiden zeg ik oprecht dank voor de waardevolle aanwinsten van mijn boekenlijst. Voorts gaat mijn dank uit naar Arie Pos, die van meet af aan belangstelling voor mijn werk heeft getoond en die het voorwoord van deel XVII heeft verzorgd Sedertdien loopt hij alle delen voor publicatie zorgvuldig na op type- en taalfouten. Daarnaast heeft hij nog enige waardevolle correcties voorgesteld. Voor dit alles ben ik hem zeer dankbaar. Ook vermeld ik met genoegen de voortreffelijke website Dutch-Portuguese colonial history https://www.colonialvoyage.com/ van Marco Ramerini. Deze site met zijn vele links vormt voor mij een bron van inspiratie en een uitstekende checklist voor zowel data als relevante literatuur. Marco Ramerini heeft mij ook voorzien van literatuuradviezen; heeft mij geattendeerd op relevante websites, zaken voor mij opgezocht en literatuur met mij uitgewisseld. Hij is thans doende al mijn delen op zijn website te zetten. Voor zijn vele blijken van vriendschap ben ik hem zeer dankbaar. Naast de website van Ramerini neemt het aantal bruikbare websites voortdurend toe. Vooral de Wikipedia, the free encyclopedia, blijkt hoe langer hoe meer een waardevolle bron van kennis te zijn.
Hierna volgt een opsomming van de bij het schrijven van dit deel vooral geraadpleegde literatuur; daarbij zijn de werken waaraan ik het meest heb gehad, vet vermeld. In het laatste deel van dit werk zal een volledige literatuurlijst worden opgenomen.
Voor deel XX in zijn geheel zijn de volgende algemene handboeken geraadpleegd:
Leonard Blussé & Jaap de Moor: Nederlanders Overzee; de eerste vijftig jaar 1600-1650, Franeker, 1983;
Charles Ralf Boxer: The Portuguese Seaborne Empire 1415-1825, London, 1969;
Charles Ralf Boxer: The Dutch Seaborne Empire 1600-1800, London, 1965;
H.V. Livermore: A New History of Portugal, Cambridge U.K., 1966;
A.H. de Oliveira Marques: History of Portugal, Volume I & II, New York, 1976;
José Hermano Saraiva: História concisa de Portugal; Lisboa, 1979;
Ernst van Veen: Decay or Defeat? An inquiry into the Portuguese decline in Asia 1580-1645, Research School of Asian, African and Amerindian Studies Universiteit Leiden, The Netherlands, 2000;
VOC-Internet sites
Arnold van Wickeren: voorgaande delen van dit werk.
Naast deze boeken is voor het schrijven van deel XX gebruikgemaakt
van een aantal specifieke werken.
Alden, Dauril: The Making of an Enterprise; The Society of Jezus in Portugal, Its Empire, and Beyond, 1540-1750, Stanford University Press, Stanford, California, 1996;
Bontekoe, W.Y.: Journaal van Willem Ysbrandsz. Bontekoe, uitgegeven naar de oorspronkelijke tekst met woordverklaringen door Clara Eggink, H.D. Tjeenk Willink & Zoon N.V., Haarlem, 1957;
Boxer, C.R.: Fidalgos in the Far East 1550-1770, Fact and Fancy in the History of Macau, Martinus Nijhoff, The Hague, 1948;
Boxer, C.R.: The Christian Century in Japan 1549-1650, University of California Press, Berkeley and Los Angeles, 1967;
Bozan Shao Xunzheng et Hu Hua, Jian: Histoire Generale de la Chine, Editions en Langues Etrangeres, Beijing, 1982;
Chang, T’ien-Tsê: Sino-Portuguese Trade from 1514 to 1644: A Synthesis of Portuguese and Chinese Sources, Late E.J. Brill Ltd, Leyden, 1969;
Danvers, Frederick Charles: The Portuguese in India, Volume I & II, W.H. Allen & Co. Ltd., London, 1894;
Gomes, Luís Gonzaga: Algumas Noções sobre a história de Macau, Internet, 17 pagina’s
IJzerman, J.W.: De reis om de wereld door Olivier van Noort, 1598-1601, twee delen, Martinus Nijhoff, Linschoten-Vereeniging XXVII, ‘s-Gravenhage, 1926;
Kiichi Matsuda: The relations between Portugal and Japan, Junta de Investigações do Ultramar and Centro de Estudos Históricos Ultramarinos, Lisbon, 1965;
Lacouture, Jean: Jésuites, Tome 1, Les Conquérants, Éditions du Seuil, Paris, 1991;
Levathes, Louise, Le Navigateurs de l’Empire Céleste; La Flotte Impériale du Dragon 1405-1433, traduit de l’Americain par Isabelle Leymarie, Édition Filipacchi, Levallois-Perret, 1995;
Mac Leod, N.: De Oost-Indische Compagnie als zeemogendheid in Azië, 1602-1650, twee delen, Blankwaardt & Schoonhoven, Rijswijk (Z.H.), 1927;
Morga, Antonio de: Sucesos de las Islas Filipinas, translated and edited by J.S. Cummins, Hakluyt Society, Cambridge University Press, London, 1972;
Pinto, Fernão Mendes: Peregrinação, vertaald door Arie Pos en uitgegeven onder de titel Pelgrimsreis, Uitgeverij de Prom, Baarn, 1992;
Souza, George Bryan: The Survival of Empire: Portuguese Trade and Society in China and the South China Sea, 1630-1754, Cambridge University Press, Cambridge, 1986;
Wieder, F.C.: De reis van Mahu en De Cordes 1598-1600, Delen 1 en 3, Linschoten-Vereeniging XXI en XXIV , Martinus Nijhoff, ‘s-Gravenhage, 1923/1925;
Oliveira e Costa, João Paulo: The Padroado and the Catholic Mission in Asia during the 17th century, Conference: “Rivalry and Conflict, European Traders and Asian Trading networks, 16th and 17th century”; Ilhas-conference 23-26 june 2003, Leiden/Wassenaar;
Ook is veelvoudig en intensief gebruik gemaakt van het alsmaar toenemende aantal Internetsites, naast de hiervoor al vermelde sites, waardoor de tot voor kort gebruikte naslagwerken, als de Encyclopædia Britannica, Le Petit Robert des Noms Propres, 2003 en vele andere vervangen konden worden door De schrijver opzoeken op het Internet.
Velen hebben mij gestimuleerd voort te gaan met het bestuderen van en het schrijven over het gekozen studiegebied; anderen hebben mij daadwerkelijk geholpen. Tot degenen op wie ik een beroep kon doen om technische problemen met de P.C. te overwinnen behoren mijn zoon Stef en mijn buurman Kai de Jong. Hun zeg ik daarvoor dank. Het personeel van Multicopy in Heerhugowaard zeg ik dank voor de keurige verzorging van dit deel van mijn werk. Tenslotte spreek ik in het bijzonder mijn dank uit aan mijn vrouw, die – na mijn pensionering — mij weinig met huishoudelijke taken belast, maar mij alle gelegenheid geeft dit boek te schrijven.
De schrijver
Glossarium
Geschreven door Arnold van Wickeren
bakufu: hofhouding van de shōgun
bugyo: commissaris of gouverneur
capitão da terra: bestuurder van een plaats, die geen schepen onder zijn bevel heeft
capitão-ge(ne)ral: is de rang van de capitão aan de Minakust, van de conquistador van het Ilha de Ceilão, van de governor-geral van Brazilië, van de governor-general van de Estado da India en later ook van de capitão van Macau en de capitão van de Kleine Soenda eilanden.
caravela (karveel): langwerpig zeilschip van zestig tot honderd ton, met geringe diepgang en een hoog dek, een achterkasteel en twee of drie latijngetuigde masten
casado: gehuwde Portugese kolonist
chos: zeewaardige jonk
cruzado oude gouden Portugese munt met een gewicht van 3,58 gram en een gehalte van 23,75 karaat en vanaf 1514 een waarde van 400 reais.
daikwan: commissaris of magistraat
daimyo “Grote naam”feodale en territoriale heer
dojuku: acoliet of catechist
farting: oude Britse koperen munt ter waarde van een kwart penny
fidalgo: zoon van iemand (filho d’algo), edelman
fusuma: wijze van schilderen
fusta (fust of hulk), lang en plat roei- en zeilschip met een of twee masten
galeão (galjoen): Portugees oorlogsschip, veel gebruikt door piraten. Evenals de caravela redonda voorzien van latijn- en rondzeilen, maar met minder diepgang en tonnage (400-600 ton) dan de nau, en daarom zeer wendbaar.
galjoot (galeota): kleine galei (16-20 riemen) met twee masten
hai-tao: admiral die het bevel voert over de kustbewakingsvloot van Kwangtung
hidalgo: Edelman (Spaans)
I-mu: Hoofdinspecteur van de Vreemdelingeni
Irmão: broer
juiz: rechter
kalpathi: radja van Cochin
kurofune: zwarte schepen
kwambaku: regent
kwintaal: centenaar = gewichtseenheid van 100 kilogrammen
lascar: inheemse soldaat op Ceylon
leviathan:: zeemonster of nijlkrokodil
naginata: is een stafwapen dat van oorsprong door samurai werd gebruikt. Het bestaat uit een houten staf met aan het uiteinde een gekromd lemmet.
manchua: vrachtboot met één mast en een vierkant zeil
Mesa de Relação: hooggerechtshof
mui-tsai: leerling dienstmeisje
namban-byobu: scherm van Zuidelijke barbaren
namban-ryor: koken in Europese stijli
nau (kraak): ): ‘groot schip,’ groot en
breed zeilschip (800 – 2.000 ton) met drie masten; de fokkemast heeft een latijnzeil, de grote en de bazaansmast hebben dubbele vierkante zeilen; aanvankelijk gebruikt als vrachtvaarder in de Carreira da India, later aangepast tot oorlogsschip.
nau da carga: kraak bestemd voor het
vervoer van goederen
ouvidor: auditeur
ito- pancada-systeem wappu) = bulkaankopen
Padroado Real: de exclusieve patronage van missieactiviteiten in gebieden die door de Heilige Stoel aan de Kroon van Portugal zijn toebedeeld
patacho: oorlogsschip van 200-400 ton uit de zestiende en zeventiende eeuw met een platte spiegel of vlak achterschip, dat later een meer ronde vorm zal krijgen
patronazgo: missieactiviteiten ondersteund door de Kroon van Spanje in Spaanse overzeese gebieden
peso: de peso was een munt van 8 realen. De peso de oro woog 27 gram en was voor 92% van zilver. De peso stond ongeveer gelijk aan de dollar (en de thaler en werd tot 1857 ook in de USA geaccepteerd.
pikol: Circa 120 pond.
piloto: loods
piloto-mor: ervaren loods aan boord van een nau
procurador da India:openbaar aanklager van de Esyado da India
provedor-mor da fazenda: schatkistbewaarder
reinol: in het moederland geboren Portugees, woonachtig overzee
roju: staatsraad van de shogun
rōnin: een samurai zonder meester tijdens de feodale periode (1185=-1868) van Japan. Een samurai verliest zijn meester als deze geruïneerd raakt of zijn privileges verliest.
sakazuki: een ceremoniële beker om daaruit bij speciale gelegenheden, zoals een bruiloft saké te drinken
samurai: militair edelman uit het voor-industriële Japan
Santa Casa da Nisericordia: Heilig Huis van Barmhartigheid
Sargento-mor: sergeant-majoor
Senado da Câmara: gemeenteraad
shōgun: is de afkorting van de title Seii
Taishōgun. Dit betekent ‘generaal die de barbaren verslaat en was oorspronkelijk de titel voor een Japanse militaire leider.
shuinjo = roodgezegelde brief
supercargo: benaming voor iemand met een adviserende of bemiddelende rol tussen enerzijds het schip en anderzijds de walorganisatiw
swivelgun: kanon geplaatst op een voetstul dat kan draaien en op en neer worden bewogen:
tael: voormalige Chinese munteenheid met een waarde van ongeveer 40 gram zilver
taiko: door Hideyoshi aanvaarde titel
vereador: lid van de gemeenteraad
xerafim: zilveren munt, aangemunt in Indië, met een gewicht van 22 gram en gedurende de eerste helft van de zestiende eeuw een waarde van 300 reais.
Hoofdstuk 1 De opkomst en bloei van Macau 1.0 Inleiding