Geschreven door Arnold van Wickeren
Geschiedenis van Portugal en van de Portugezen overzee. DEEL 6
De Atlantische eilanden, Reizen naar de Nieuwe Wereld, De betrekkingen met Noordwest-Afrika, De betrekkingen met Congo en Angola, De Swahili-kust (1515-1521), De Estado da India, Expansie van het Império Português (1515-1521)
Verantwoording
Hoofdstuk 1. De Atlantische eilanden
1.1. De Madeira-archipel
1.2. De Azoren
1.3. De Kaapverdische eilanden en Opper Guinée
1.4. São Tomé & Principe; Ano Bom en Fernando Po
Hoofdstuk 2. Reizen naar de Nieuwe Wereld
2.1. Ontdekkingstochten naar het Noorden
2.2. Ontdekkings- en handelsreizen naar Brazilië; het begin van de kolonisatie van Brazilië
Hoofdstuk 3. De betrekkingen met Noordwest-Afrika
3.1. Portugals relatie met Marokko
3.2. De factorij op het eiland Arguim
3.3. Het goud van Guinée en Serra Leôa
3.4. De goudhandel aan de Minakust
3.5. De betrekkingen met het koninkrijk Benin
Hoofdstuk 4. De betrekkingen met Congo en Angola
4.1. De eerste contacten met Congo
4.2. Dom Afonso bestijgt de troon van Congo
4.3. Het regimento van Simão da Silva
4.4. Congo onder Afonso
4.5. De eerste contacten met Angola
Hoofdstuk 5. De Swahili-kust
5.1. Sofala en Moçambique (1515-1521)
Hoofdstuk 6. De Estado da India
6.1 Stand van zaken bij het overlijden van Albuquerque
6.2 Lopo Soares de Albergaria opvolger van Albuquerque
6.3. Albergaria’s mislukking in de Rode Zee
6.4. Verdere ontwikkelingen onder Albergaria
6.5. Capitão-geral Diogo Lopes de Sequeira
6.6. Dom Manuel overleden
Hoofdstuk 7. Expansie van het Império Português (1515-1521)
7.1. De Malediven
7.2. Ceylon
7.3. Malacca
7.4. De Molukken en de Kleine Soenda-eilanden
7.5. Sumatra
7.6. De Golf van Bengalen en Coromandel
7.7 Siam
7.8 China
7.9. Ethiopië
Verantwoording
Bij het schrijven van mijn door Hogeschool Alkmaar in 1994 uitgebrachte boek Geschiedenis van Portugal en van de Portugezen overzee (ISBN 90-802098-1-3) moesten veel zaken onbesproken blijven, om het eendelige werk niet te omvangrijk te maken. Onvrede over deze beperking en het beschikken over veel meer vrije tijd dan vóór mijn VUT zijn de redenen om het oorspronkelijke boek, aan de hand van veel nog niet eerder geraad-pleegde literatuur, uit te werken in afzonderlijke delen. De delen, waarvan het totale aantal niet vooraf is bepaald, hebben een omvang van 220 à 240 pagina’s. Zij verschijnen in een beperkte oplage en zijn bestemd voor bibliotheken en voor geïnteresseerden uit eigen kring. Met de uitgifte van de delen wordt geen commercieel doel nagestreefd. Daarom is de uitvoering zo goedkoop mogelijk gehouden.
Ofschoon de geschiedenis van Portugal als speler op het Europese toneel interessant genoeg is, gaat mijn belangstelling toch vooral uit naar de verrichtingen van de Portugezen overzee; daarop ligt het accent in dit boek. Het gaat dan om zaken als: de wereldwijde maritieme expansie in de 15e en de eerste helft van de 16e eeuw; het langzame verval van de Portugese positie in Azië in de tweede helft van de 16e eeuw en de vrijwel volledige teloorgang daarvan, door toedoen van de VOC, in de 17e eeuw; de strijd tegen de WIC om Brazilië en de Portugese gebieden in West-Afrika in de 17e eeuw; de bloei en het verlies van Brazilië in de 18e, respectievelijk de 19e eeuw; de uitbouw van het koloniale rijk in Afrika naar de binnenlanden aan het einde van de 19e en in de eerste helft van de 20e eeuw en het einde van de koloniale droom een kwart eeuw geleden. Deze en soortgelijke zaken komen uitvoerig in dit werk aan de orde, terwijl de ontwikkelingen in Portugal zelf de onontbeerlijke achtergrondinformatie verschaffen, waaruit het optre-den overzee kan worden begrepen.
De opzet van het werk tot en met het voorliggende deel is als volgt. In deel I is de Portugese geschiedenis behandeld vanaf de prehistorie tot en met de verovering van Ceuta in 1415. Tevens komen in deel I aan de orde: de strijd met Castilië over het bezit van de Canarische eilanden en de kolonisatie van de Madeira-archipel en van de Azoren in de eerste helft van de 15e eeuw. Deel II bevat een ruime samenvatting van deel I en beschrijft voorts de regeringsperioden van Afonso V (1438-1481) en João II (1481-1495). Ook de maritieme expansie aan de kusten van Afrika tot en met de reis van Bartolomeu Dias in 1488 en de betrekkingen van João II met Congo worden
in deel II besproken. Het tijdvak van Manuel I (1495-1521), waarin de maritieme expansie een wereldwijd karakter krijgt, vergt meerdere delen. In deel III komen aan de orde de binnenlandse gebeurtenissen en de expansie in Marokko, terwijl ook de eerste reis van Vasco da Gama naar Indië (1497-1499) en de reis van Pedro Álvares Cabral naar Brazilië en Indië (1500-1501) uitvoerig aandacht krijgen. Deel IV is geheel gewijd aan de expansie in het gebied van de Indische Oceaan in de periode 1501-1509; het eindigt met het aftreden van de eerste onderkoning van de Estado da India, Dom Francisco de Almeida en de ambtsaanvaarding van zijn opvolger Afonso de Albuquerque. Deel V is geheel gewijd aan de verrichtingen van Albuquerque (1509-1515). Onder meer worden besproken: de verovering van Goa en van Malacca, het vestigen van de Portugese heerschappij over Ormoez, de vrede met Calicut, de vergeefse aanval op Aden en het bijna volledig verwerven van het monopolie op de handel in specerijen. De bespreking van het tijdvak van Manuel I wordt in het voorliggende deel VI besloten met een behandeling van de maritieme expansie in Afrika en in de Nieuwe Wereld, met de boeien-de verwikkelingen in het Império Português in Azië en het uitzwermen van de Portugezen over Oost-Azië in de jaren 1515-1521. Tenslotte wordt het verblijf van het Portugese gezantschap in Ethiopië in de jaren 1520-1526 besproken.
Anders dan de voorgaande delen, bevat deel VI geen algemene inleiding, waarin voorafgaande ontwikkelingen worden samengevat. Daarentegen wordt in deel VI ieder behandeld onderwerp afzonderlijk ingeleid, met een samenvatting van voorafgaande gebeurtenissen. Ofschoon een aantal keren wordt verwezen naar een gedetalleerde beschrijving van voorafgaande gebeurtenissen in eerder verschenen delen, kan deel VI zonder bezwaar los van de voorafgaande delen gelezen worden.
Bij het schrijven van dit werk heb ik als het ware op de schouders gestaan van mijn voorgangers, dus van degenen die de soms tegenstrijdige gege-vens uit de oorspronkelijke bronnen hebben geschift, geordend, vertaald en van annotaties hebben voorzien. Aan mij de taak uit de veelheid van boeken de meest bruikbare te kiezen. Hierbij heb ik enige waardevolle adviezen mogen ontvangen van Dr. Benjamin N. Teensma, die mij ook een aantal werken van zijn hand heeft doen toekomen. Mijn dank gaat ook uit naar Prof. Dr. Leonard Blussé voor zijn bemoedigende reacties op de eerder verschenen delen, Ook van hem heb ik in dank enige werken mogen aanvaarden. Tenslotte heb ik literatuuradviezen mogen ontvangen van Marco Ramerini uit Florence. De vele data over de Portugese maritieme expansie die hij op het Internet heeft gezet en waaruit zijn passie voor het onderwerp
blijkt, vormen een waardevolle checklist voor mij. Ik zeg hem dank zowel voor zijn gegevens als voor zijn adviezen. Hierna volgt een opsomming van de bij het schrijven van dit deel vooral geraadpleegde literatuur; daarbij zijn de werken waaraan ik het meest heb gehad vet vermeld. In het laatste deel van dit werk zal een volledige literatuurlijst worden opgenomen. Om de leesbaarheid van het boek te bevorderen, is afgezien van het opnemen van voetnoten. Zaken die andere schrijvers soms in voetnoten opnemen, zoals tegenstrijdigheden in de verschillende kronieken, zijn vaak in de tekst verwerkt. Alle voorkomende persoons- en geografische namen zijn in de index opgenomen. Enige geografische kaarten en een verklarende woorden-lijst completeren het geheel.
Bij het schrijven van deel VI zijn de grote lijnen zijn uitgezet aan de hand van enige werken over de historie van Portugal, waarin de hoofdlijnen van de expansiegeschiedenis zijn vermeld. Deze boeken zijn:
H.V. Livermore: A New History of Portugal, 1966;
A.H. Oliveira Marques: History of Portugal, 1978,
en twee werken van beperkte omvang:
J.H. Saraiva: História concisa de Portugal, 1979;
J. Schubert: A evolução história de Portugal, 1982.
Vervolgens is een aantal boeken bestudeerd over de Portugese expansie-geschiedenis in het algemeen. Het zijn:
C.R. Boxer: The Portuguese Seaborne Empire 1415-1825, 1969;
C.R. Boxer: Race Relations in the Portuguese Colonial Empire 1415-1825, 1963;
C.R. Boxer: Mary ans Misogyny; Women in the Iberian Expansion Overseas 1415-1825, 1975;
B.W. Diffie and G.D. Winius,: Foundations of the Portuguese Empire, 1415-1580, 1977;
D. Divine: The Opening of the World, 1973;
V.Magalhães-Godinho: L’economie de l’empire Portugais aux XVe et XVIe siècles, 1969;
D. Peres: A história dos descobrimentos portugueses, 1982;
D. Peres: História dos Descobrimentos Portugueses, 4a edição, 1992;
E.G. Ravenstein: A journal of the first voyage of Vasco da Gama, 1497-1499, Hakluyt Society, 1898;
R. Rasquilho e J. Barros: Portugal e o Mar, Viagens pelos
Descobrimentos, 1983;
A.da Silva Rego: Portuguese Colonization in the Sixteenth Century,
A Study of the Royal Ordinances (Regimentos), 1959;
H.E.J. Stanley: The tree voyages of Vasco da Gama and his viceroyalty (from the Lendas da India of Gaspar Correa) Hakluyt Society, 1869;
I.Wallerstein: The Modern World-System: Capitalist Agriculture and the Origins of the European World-Economy in the Sixteenth Century, 1974;
Ook zijn enige speciaal aan de ontdekkingsreizen gewijde wetenschappelijke tijdschriften geraadpleegd:
Historia, janvier 1985, No. 456 (1000 ans pour découvrir la terre);
National Geographic, vol. 181, no 1, january, 1992;
National Geographic, vol. 182, no. 5, november 1992;
Bij het schrijven van afzonderlijke hoofdstukken en paragrafen zijn boeken bestudeerd die de Portugese aanwezigheid in een bepaalde regio tot onderwerp hebben. Deze werken worden hierna opgesomd, waarbij het betreffende hoofdstuk of de betreffende paragraaf tussen haakjes is vermeld.
J.P. Calogeras: A history of Brazil, 1939 (2.2);
B.W. Diffie: A History of Colonial Brazil, 1500-1792, 1987 (2.2);
W.B. Greenlee: The voyage of Pedro Álvarez Cabral to Brazil and India, Hakluyt Society,1936 (2.2);
V. de Carvalho: La domination portugaise au Maroc du XVème aux XVIIème siècle (1415-1769), 1942 (3.1);
R. Ricard: Études sur l’histoire des Portugais au Maroc, 1965 (3.1);
D. Castlereagh: The Great Age of Exploration, 1971 (3.2);
J. Duffy: Portugal in Africa, 1962 (hfdst. 3 en 4);
J. D. Fage: A History of Africa, 1978 (hfdst. 3 en 4);
J.D. Fage: An Atlas of African History,1978 (hfdst. 3 en 4);
R. Olivier: The Cambridge History of Africa, Volume 3 (1050-1600),1977 (hfdst. 3 en 4);
R. Olivier & M. Crowder: The Cambridge Encyclopedia of Africa, Volume 3 1050-1600, 1981 (hfdst. 3 en 4);
R. Olivier & J.D Fage: A short history of Africa, 1988 (hfdst. 3 en 4);
R. Olivier: The Middle Age of African History, 1967 (hfdst. 3 en 4);
J. Vogt: Portuguese Rule on the Gold Coast 1469-1682, 1979 (3.4);
W.E.F. Ward: A History of the Gold Coast, 1948 (3.4);
C.W. Newbury: The Western Slave Coast and its rulers: European trade and administration among the yoruba and adja-speaking peoples of South-Western Nigeria, Southern Dahomey and Togo, 1961 (3.5);
A. Ryder: Benin and the Europeans 1485-1897, 1969 (3.5);
A. Axelson: Congo to Cape, Early Portuguese Explorers, 1973 (hfdst. 4);
-
Scholefield: The Dark Kingdoms, 1975 (hfdst. 4);
D. Birmingham: The Portuguese Conquest of Angola, 1965 (hfdst. 4);
-
Axelson: Portuguese in South-East Africa 1488-1600, 1973 (hfdst. 5);
A.J. Wills: An Introduction to the History of Central Africa, 1980 (hfdst. 5);
D. Barbosa: Livro, 1516 (hfdst. 6);
J. Cortesão: História dos Descobrimentos Portugueses, Vol 3, 1979 (hfdst. 6);
-
F.C. Danvers: The Portuguese in India, Vol I, 1894 (hfdst. 6 en 7);
A. Hutt: GOA, A Traveller’s Historical and Architectural Guide, 1988 (hfdst. 6);
K.M. Panikkar: Malabar and the Potuguese: Being a History of the Relations of the Portuguese with Malabar from 1500 to 1663, 1929 (hfdst. 6);
N.M. Pearson: The Portuguese in India (The New Cambridge History of India), 1987 (hfdst. 6)
R.B. Serjeant: The Portuguese off the South Arabian Coast, 1963 (6.3 en 6.5);
K. Bayani: Les relations de l’Iran avec l’Europe Occidentale à l’epoque Safavide, 1937 (6.5);
M.A.P. Meilink-Roelofsz: Asian trade and Europian Influence in the Indonesian Archipelago between 1500 en about 1630, 1962 (hfdst. 7);
G.B. Souza: The Survival of Empire: Portuguese Trade and Society in China and the South China Sea, 1630-1754, 1986 (hfdst. 7);
P.E. Pieris: Ceylon and the Portuguese 1505-1658, 1920 (7.2);
H. Bokemeyer: Die Molukken: Geschichte und quellenmässige Darstellung der Eroberung und Verwaltung der Ostindische Gewürszinseln durch die Niederländer, 1888 (7.4);
C. Corn: A Narrative of the Spice Trade, 1998 (7.4);
B.N. Teensma: De roep van Ophir: Portugezen op Sumatra in de zestiende eeuw, 1979 (7.5);
J.J.A. Campos: History of the Portuguese in Bengal, 1919 (7.6);
A.P. Phayre: History of Burma, 1883 (7.6);
J. de Campos: Early Portuguese Accounts of Thailand (artikel.), 1959 (7.7);
H.R.H. Rajanubhab: The introduction of Western Culture in Siam (artikel), 1959 (7.7);
T’ien-Tsê Chang: Sino-Portuguese trade from 1514 to 1644 A synthesis of Portuguese and Chinese sources, 1969 (7.8);
F. Álvarez: Narrative of the Portuguese Embassy to Abyssinia during the years 1520-1527, vertaald door Lord Stanley of Alderley, Hakluyt Society, 1881 (7.9)
Een veel geraadpleegd naslagwerk is de Multimedia Edition van de Encyclopædia Britannica ’99 en de aanvullingen daarvan op het Internet.
Velen hebben mij gestimuleerd bij het schrijven van dit deel; anderen hebben mij daadwerkelijk geholpen. Ing. Rob Struyk en Piet Vermaas RA dank ik voor hun technische bijstand, als mijn onhandigheid met het gebruik van de computer mij voor problemen stelde. Ik betrek mede in mijn dank Fred Niesten en Fred de Groot van de repro-afdeling van Hogeschool Alkmaar, die mij in de gelegenheid hebben gesteld uit bibliotheken geleende boeken te kopiëren en die ook dit deel hebben gedrukt. Tenslotte spreek ik in het bijzonder mijn dank uit aan mijn vrouw, die – na mijn vervroegde uittreding uit het arbeidsproces – mij weinig belast met huishoudelijke taken, maar mij alle gelegenheid geeft dit boek te schrijven.
De schrijver
1.1. De Madeira-archipel