Geschreven door Arnold van Wickeren
Geschiedenis van Portugal en van de Portugezen overzee. DEEL 7
De ontwikkeling van Portugal tot maritieme en commerciële grootmacht, De verovering van Ceuta, Ontwikkelingen in scheepsbouw en navigatie, Monniken en kooplieden in Centraal-Azië, De Atlantische eilanden, Ontdekkings- en handelsreizen naar Afrika in de jaren 1443-1447; de eerste zwarte slaven, De maritieme expansie in de jaren vijftig van de 15e eeuw, Castiliaanse penetratie in de Golf van Guinée; de Verdragen van Alcáçovas (1479) en Toledo (1480), Pogingen van João II (1481-1495) meer invloed te verwerven in het binnenland van West-Afrika, Kanttekeningen bij de ontdekkingsreizen van Diogo Cão, Columbus en Portugal; het Verdrag van Tordesillas, Stokkende maritieme expansie?, De strijd om de handel in specerije, De reis van Fernão de Magalhães
Verantwoording
Hoofdstuk 1. De ontwikkeling van Portugal tot maritieme en commerciële grootmacht
1.0 De ontwikkeling van Portugal tot maritieme en commerciële grootmacht
Hoofdstuk 2. De verovering van Ceuta
2.1. De verovering en het behoud van Ceuta
Hoofdstuk 3. Ontwikkelingen in scheepsbouw en navigatie
3.0 Ontwikkelingen in scheepsbouw en navigatie
Hoofdstuk 4. Monniken en kooplieden in Centraal-Azië
4.0. Ambassadeurs naar de Grote Khan
4.1. Handelaren naar het Oosten
4.2. Religieuze contacten met China
Hoofdstuk 5. De Atlantische eilanden
5.0. De kolonisatie van de van de Madeira-archipel
5.1. De Canarische eilanden; twistappel tussen Castilië en Portugal
5.2 De ontdekking en kolonisatie van de Azoren
Hoofdstuk 6. Ontdekkings- en handelsreizen naar Afrika in de jaren 1443-1447; de eerste zwarte slaven
6.0 Ontdekkings- en handelsreizen naar Afrika in de jaren 1443-1447; de eerste zwarte slaven
Hoofdstuk 7. De maritieme expansie in de jaren vijftig van de 15e eeuw
7.0 De maritieme expansie in de jaren vijftig van de 15e eeuw
Hoofdstuk 8. Castiliaanse penetratie in de Golf van Guinée; de Verdragen van Alcáçovas (1479) en Toledo (1480)
8.0 Castiliaanse penetratie in de Golf van Guinée; de Verdragen van Alcáçovas (1479) en Toledo (1480)
Hoofdstuk 9. Pogingen van João II (1481-1495) meer invloed te verwerven in het binnenland van West-Afrika
9.0 Pogingen van João II (1481-1495) meer invloed te verwerven in het binnenland van West-Afrika
Hoofdstuk 10. Kanttekeningen bij de ontdekkingsreizen van Diogo Cão
10.0 Kanttekeningen bij de ontdekkingsreizen van Diogo Cão
Hoofdstuk 11. Columbus en Portugal; het Verdrag van Tordesillas
11.0 Columbus en Portugal; het Verdrag van Tordesillas
Hoofdstuk 12. Stokkende maritieme expansie?
12.0 Stokkende maritieme expansie?
Hoofdstuk 13. De strijd om de handel in specerijen
13.0 De strijd om de handel in specerijen
Bijlage: De reis van Fernão de Magalhães
1.0. In Portugese dienst (1492-1517)
1.1. Magalhães in moeilijkheden
1.2. In Spaanse dienst (1517-1521)
1.3. Muiterij
1.4. El paso ontdekt
1.6. Magalhães in de Filippijnen
1.7. De lotgevallen van de expeditie na de dood van Magalhães
1.8. De terugreis van de Victoria; aankomst in Spanje
1.9. De overlevenden
1.10. Epiloog
Verantwoording
In mijn door Hogeschool Alkmaar in 1994 uitgebrachte boek Geschiede-nis van Portugal en van de Portugezen Overzee (ISBN 90-802098-1-3), waarbij het accent valt op de overzeese verrichtingen, moesten veel zaken onbesproken blijven, om het eendelige werk niet te omvangrijk te maken. Onvrede over deze beperking en het beschikken over meer vrije tijd dan vóór mijn pensionering zijn de redenen het oorspronkelijke boek uit te werken in afzonderlijke delen. Dat daarbij aanvullende literatuur geraadpleegd is, spreekt voor zich. De delen, waarvan het aantal niet vooraf is bepaald, hebben een omvang van 220 à 250 pagina’s. Zij ver-schijnen in een beperkte oplage en zijn bestemd voor bibliotheken en voor belangstellenden uit eigen kring. Met de uitgifte van de delen wordt geen commercieel doel nagestreefd; reden waarom de uitvoering zo goedkoop mogelijk is gehouden.
Bij het schrijven van dit werk sta ik als het ware op de schouders van mijn voorgangers, dus van degenen die de soms tegenstrijdige gege-vens uit de oorspronkelijke bronnen hebben geschift, geordend, vertaald en van annotaties hebben voorzien. Aan mij de taak uit de veelheid van boeken de meest bruikbare te kiezen. Daarbij ben ik als volgt te werk gegaan. Ik heb kaartenbakken van de Koninklijke Bibliotheek en van enige universiteitsbibliotheken een paar maal doorgevlooid op relevante boeken. Daarnaast pleeg ik de bibliografieën van geleende boeken te bestuderen en met elkaar te vergelijken, om aldus te achterhalen welke de belangrijkste te raadplegen werken zijn. Ook ben ik al jaren alert op wat er aan nieuwe relevante boeken verschijnt. Van Dr. Benjamin N. Teensma heb ik enige waardevolle literatuuradviezen mogen ontvan-gen. Hij heeft mij ook enige werken van zijn hand doen toekomen. Voor beide zeg ik hem dank. Mijn dank gaat ook uit naar Prof. Dr. Leonard Blussé voor zijn bemoedigende reacties op eerder verschenen delen en voor de van hem gekregen boeken. Tenslotte heb ik literatuuradviezen gekregen van Marco Ramerini uit Florence, die ook zo vriendelijk is geweest mij enkele keren fotocopieën van zeer relevante boeken te zenden. De vele data over de Portugese maritieme expansie die hij op het Internet heeft gezet en waaruit zijn passie voor het onderwerp blijkt, vormen een waardevolle chechlist voor mij. Ik zeg hem dank voor zijn gegevens, voor zijn adviezen, alsmede voor de mij gezonden literatuur.
In de voorgaande delen zijn de volgende zaken aan de orde gekomen. In deel I is de Portugese geschiedenis behandeld vanaf de prehistorie tot en met de verovering van Ceuta in 1415. Daarnaast is aandacht besteed aan de strijd met Castilië over het bezit van de Canarische eilanden en de kolonisatie van de Madeira-archipel en de Azoren in de eerste helft van de 15e eeuw. Deel II bevat een ruime samenvatting van deel I en beschrijft voorts de regeringsperioden van Afonso V (1438-1481) en João II (1481-1495). Ook de maritieme expansie aan de kusten van West-Afrika tot en met de reis van Bartolomeu Dias in 1488 en de betrekkingen van João II met Congo worden in deel II besproken. Het tijdvak van Manuel o Afortunado (1495-1521), waarin de maritieme expansie van Portugal een wereldwijd karakter krijgt, heeft meerdere delen gevergt. Deel III gaat over de binnenlandse gebeurtenissen en de expansie in Marokko, terwijl ook de eerste reis van Vasco da Gama naar Indië (1497-1499) en de reis van Pedro Álvares Cabral naar Brazilië en Indië (1500-1501) uitvoerig aandacht krijgen. Deel IV is geheel gewijd aan de expansie in het gebied van de Indische Oceaan in de periode 1501-1509; het eindigt met het aftreden van de eerste onderkoning van de Estado da India, Dom Francisco de Almeida en de ambtsaanvaarding van zijn opvolger Afonso de Albuquerque. Deel V is geheel gewijd aan de verrichtingen van Afonso de Albuquerque (1509-1515), waaronder: de verovering van Goa en Malacca, het vestigen van de Portugese heerschappij over Ormoez, de vrede met Calicut, de vergeefse aanval op Aden en het bijna volledig verwerven van het monopolie op de handel in specerijen. De bespreking van het tijdvak van Manuel I wordt besloten in deel VI met een behandeling van de maritieme expansie in Afrika en in de Nieuwe Wereld, met de boeiende verwikkelingen in het Império Português in Azië en het uitzwermen van de Portugezen over Oost-Azië in de jaren 1515-1521. Tenslotte wordt het verblijf van het Portugese gezantschap in Ethiopië in de jaren 1520-1526 besproken.
Het voorliggende deel VII heeft een bijzonder karakter; er is geen begin gemaakt met de beschrijving van de Portugese (maritieme) geschiedenis na het overlijden van koning Manuel in 1521, maar het bevat Capita Selecta uit vorige delen. De reden daarvan is de volgende. Nadat deel V gedrukt was, stuitte ik op Foundations of the Portuguese Empire 1415-1580, waarvan Bailey W. Diffie de eerste dertien hoofdstukken voor zijn rekening heeft genomen en George D. Winius de overige negen hoofd-stukken heeft geschreven. Hoewel ik deze niet alleen door mij bewon-derde auteurs al kende van hun boeken A History of Colonial Brazil 1500-1792, respectievelijk van The Fatal History of Portuguese Ceylon: Transition to Dutch Rule, was door stom toeval hun gezamenlijke werk aan mijn aandacht ontsnapt. Het vinden van nieuwe relevante literatuur, nadat een boek gereed is, is natuurlijk zeer vervelend, maar omdat het tevens onvermijdelijk is, dient het geaccepteerd te worden. In mijn geval ligt de zaak anders; het door Diffie en Winius geschreven boek komt in vele opzichten zozeer overeen met het boek dat mij bij het schrijven voor ogen staat en het bevat daarvoor zoveel relevante informatie dat het gewoonweg niet genegeerd kan worden. Omdat aan een uitgebracht boek nu eenmaal niets meer te veranderen is en omdat het publiceren van uitsluitend tekstaanvullingen onleesbare stof oplevert, heb ik ervoor gekozen een aantal onderwerpen, die aan de hand van Foundations of the Portuguese Empire 1415-1580 substantieel kunnen worden aange-vuld, te herschrijven en als Capita Selecta in een afzonderlijk deel uit te brengen. Ik vraag de lezer daarvoor begrip. Toen dit besluit eenmaal was genomen en ik wist welke capita ik zou opnemen, kon ik het niet laten tijdens vakanties in Frankrijk en Portugal te zoeken naar relevante boeken en geëigende oude nummers van historische tijdschriften. In enkele gevallen hebben deze zoektochten een heel aardig resultaat opgeleverd, waarvan de sporen te vinden zijn in de hoofdstukken 3, 4 en 9. Hoofdstuk 3, getiteld: Ontwikkelingen in de scheepsbouw en navigatie, is niet alleen de aan de hand van Diffies deel van Foundations of the Portuguese Empire 1415-1580 (hierna af te korten tot Foundations) aangevulde paragraaf 5.3 van mijn deel I, maar er is ook ruim geput uit Histoire Maritime du Monde, Tome 1 van R. de Brossard, Éditions France-Empire, Paris, 1974 en uit de Encyclopaedia Britannica, terwijl voor beschrijving van de ontwikkeling van het scheepskompas ook geraadpleegd is Amsterdamse kompasmakers ca. 1580-ca. 1850 van Sybrich ter Kuile en W.F.J. Mörzer Bruyns, Zeist, 1999.
De zaken behandeld in hoofdstuk 4: Monniken en kooplieden in Centraal-Azië, zijn in de delen I en II van mijn boek slechts terloops aangestipt (zie pag. 171, resp. pag. 78/79), omdat ik aanvankelijk meende dat deze materie buiten het kader van mijn boek valt. Diffie besteedt echter ruim aandacht aan de reizen van Carpini, Rubrouck en de Polo’s en plaatst deze in een veel bredere context. Zijn teksten, aangevuld met bijzonderheden ontleend aan het artikel: Moines et marchands du XIIIe siècle à travers l’Ásie centrale van Charles Meyer, in Historia spécial (1.000 ans pour découvrir la terre), Janvier 1985 en aan de Encyclopaedia Britannica zijn opgenomen in hoofdstuk 4.
Hoofdstuk 9, getiteld: Pogingen van João II (1481-1495) meer invloed te verwerven in het binnenland van West-Afrika, bestaat vrijwel geheel uit nog niet eerder opgenomen teksten. De gegevens over de Portugese penetratie in het binnenland van West-Afrika ten tijde van João II zijn ontleend aan in vele kloeke delen verschenen História de Portugal van historici als Fortunado de Almeida, Damião Peres, Joaquim Veríssimo Serrão en anderen, die ik in de Biblioteca Municipal Pedro Fernandes Tomaz in Figueira da Foz geraadpleegd heb over deze tamelijk obscure episoden in de Portugese expansie-geschie-denis. Voor dit hoofdstuk is ook geput uit Diffies deel van Foundations en uit het bij het schrijven van de eerder verschenen delen veel gebruikte werk: L’économie de l’empire Portugais aux Xve et XVIe siècles, Paris 1969, van Vitorino Magalhães Godinho.
De overige tien hoofdstukken zijn al dan niet (ten dele) herschikte relevante tekstgedeelten uit vooral de delen I t/m IV van dit werk, aangevuld met gegevens ontleend aan Foundations. Voor de afgezien van Foundations geraadpleegde literatuur wordt verwezen naar de eerder verschenen delen.
Ik heb lang geaarzeld of het verhaal van de reis om de wereld van Fernão de Magalhães in mijn werk thuishoort. Zijn in dienst van de kroon van Castilië ondernomen reis om de wereld behoort strikt genomen niet tot de Portugese maritieme geschiedenis, maar omdat Magalhães een Portugees is en de Portugezen hem vandaag de dag zien als een der hunnen, ofschoon zij hem eerst als een verrader hebben beschouwd, heb ik besloten in een bijlage bij dit deel ruim aandacht te schenken aan de meest spectaculaire ontdekkingsreis die ooit is ondernomen.
Bij het schrijven van de bijlage zijn de volgende boeken en artikelen geraadpleegd:
Ian Cameron: Magellan and the First Circumnavigation of the World, History Book Club, London, 1974
Richard Humble: The explorers, Time-Lifeboeken, 1979
Historia spécial (1000 ans pour découvrir la Terre), Janvier 1985, No. 456: Léonce Peillard, `Le Grand Détour de Magallan’ en Antonio Pigafetta, `Cap du Désir et Mer Pacifique.’
Cameron heeft, naast een reeks andere boeken, de volgende standaard-werken geraadpleegd:
Antonio Pigafetta’s kroniek, vertaald door R.A. Skelton: Magellan’s Voyage, Yale University Press, 1969;
C. M. Parr: So Noble a Captain, Thomas Y. Crowell, 1953
F.H.H. Guillemard: The Life of Ferdinand Magellan and the First Circumnavigation of the Globe, London, 1890;
S.Zweig: Conqueror of the Seas, New York, 1938.
Humble heeft, naast enige andere boeken, dezelfde standaardwerken geraadpleegd als Cameron, met uitzondering van het boek van Zweig. Daarnaast vermeldt hij in zijn bibliografie Camerons boek.
Naast de op zeer serieuze literateur steunende uitgebreide verhan-delingen van Cameron en Humble, heb ik kennis genomen van de volgende boeken:
R de Brossard: Histoire Maritime du Monde, Tome I, Paris, 1974;
Duncan Castlereagh: The Great Age of Exploration, London, 1971;
Charles Corn: The Scents of Eden. A Narrative of the Spice Trade, vertaald door Jan Mars, Amsterdam, 1998;
David Divine: The Opening of the World, London, 1973;
J.W. IJzerman: Magalhães (1519-1522), bijlage in het tweede deel van de Reis om de wereld door Olivier van Noort, Linschoten Vereeniging, ’s-Gravenhage, 1926.
Daarnaast is gebruikgemaakt van de Encyclopædia Britannica en van gegevens ontleend aan verschillende aan Magellan gewijde Internet-sites. Ook de exacte ligging van geografische plaatsen, bijvoorbeeld van Amsterdam eiland (Nouvelle Amsterdam) kon op een website worden opgezocht. Van alle geraadpleegde werken sluit het boek van Cameron het meest aan bij de door hem geraadpleegde standaardwerken, die hij veelvuldig citeert. Omdat zijn verhaal ook het meest gedetailleerd is, heb ik zijn lezing laten prevaleren, op punten waar andere auteurs een andere visie hebben. Dat neemt niet weg dat Cameron soms heel kort is over sommige gebeurtenissen, vooral die zich hebben voorgedaan nadat Magalhães op het eiland Mactan was omgekomen. Hier boden de lezingen van andere auteurs uitkomst.
Dit deel bevat, evenmin als andere delen, een uitputtende lijst van alle bestudeerde werken. In het laatste deel van dit werk zal een volledige literatuurlijst worden opgenomen. Om de leesbaarheid van het boek te bevorderen, zijn slechts spaarzaam voetnoten opgenomen. Zaken die andere schrijvers soms in voetnoten opnemen, zoals tegenstrijdigheden in de verschillende kronieken, zijn vaak in de tekst verwerkt, al is dat in dit bijzondere deel minder het geval dan in sommige andere delen. De voorgaande delen bevatten een index, waarin alle persoons- en geografische namen zijn opgenomen. Omdat dit deel uit Capita Selecta bestaat, leek mij een index minder noodzakelijk en is deze dus niet toegevoegd. De gebruikelijk geografische kaarten ontbreken echter niet.
Velen hebben mij gestimuleerd bij het schrijven van dit deel; anderen hebben mij daadwerkelijk geholpen. Ing. Rob Struyk en Piet Vermaas RA dank ik voor hun technische bijstand, als mijn onhandigheid met het gebruik van de computer mij voor problemen stelde. Ik betrek mede in mijn dank Fred Niesten en Fred de Groot van de repro-afdeling van Hogeschool Alkmaar, die mij in de gelegenheid hebben gesteld uit bibliotheken geleende boeken te kopiëren en die ook dit deel hebben gedrukt. Tenslotte spreek ik in het bijzonder mijn dank uit aan mijn vrouw, die mij – na mijn pensionering – weinig belast met huishoudelijke taken, maar mij alle gelegenheid geeft dit boek te schrijven.
De schrijver
1.0 De ontwikkeling van Portugal tot maritieme en commerciële grootmacht.