Geschreven door Arnold van Wickeren
Geschiedenis van Portugal en van de Portugezen overzee. DEEL 8
Portugal onder koning João III (1521-1557), Het begin van de kolonisatie van Brazilië, Portugal in de problemen in Marokko, De goudhandel aan de Minakust, De verovering van het moslimkoninkrijk Granada, Het aandeel van Portugezen in de ontdekking van Noord-Amerika
Verantwoording
Hoofdstuk 1. Portugal onder koning João III (1521-1557)
1.1. Sociale en economische ontwikkelingen
1.3. Culturele aspecten
1.4. De Inquisitie
1.5. De Jezuïeten
1.6. De ontwikkelingen overzee
Hoofdstuk 2. Het begin van de kolonisatie van Brazilië
2.0. Inleiding
2.1. De expeditie van Martim Afonso de Sousa
2.2. De capitanias
2.3. Gouverneur-Generaal Tomé de Sousa en de Jezuïeten
2.4. Defensie en ontwikkeling; gouverneur Duarte da Costa
Hoofdstuk 3. Portugal in de problemen in Marokko
3.0. Globaal overzicht
3.1. Handhaving van de status quo
3.2. De terugtrekking
Hoofdstuk 4. De goudhandel aan de Minakust
4.0. Afnemende goudopbrengsten
4.1. De teloorgang van Portugals monopoliepositie
Bijlage 1. De verovering van het moslimkoninkrijk Granada
1.0. Voortdurende schermutselingen met Castilië
1.1. Langdurige vrede en hervatting van de Reconquista
1.2. De ‘Guerra de Granada’ tot 1485
1.3. De val van Ronda (1485), Loja (1486) en Málaga (1487)
1.4. De laatste fase van de oorlog
Bijlage 2. Het aandeel van Portugezen in de ontdekking van Noord-Amerika
2.0. De ontdekking van Californië
2.1. Andere verkenningstochten
Verantwoording
Bij het schrijven van mijn door Hogeschool Alkmaar in 1994 uitgebrachte boek Geschiedenis van Portugal en van de Portugezen overzee (ISBN 90-802098-1-3) moesten veel zaken onbesproken blijven, om het eendelige werk niet te omvangrijk te maken. Onvrede over deze beperking en het beschikken over veel meer vrije tijd dan toen ik nog werkte zijn de redenen mijn eerste boek uit werken in afzonderlijke delen. Dat deze uitwerking geschiedt aan de hand van veel niet eerder geraadpleegde literatuur spreekt voor zich. De delen, waarvan het aantal niet vooraf is bepaald, hebben een omvang van 230 à 250 pagina’s. Zij verschijnen in een beperkte oplage en zijn bestemd voor bibliotheken en belangstellenden uit eigen kring. Met de uitgifte van de delen wordt geen commercieel doel nagestreefd. Daarom is de uitvoering zo goedkoop mogelijk gehouden.
Ofschoon de geschiedenis van Portugal als speler op het Europese toneel interessant genoeg is, gaat mijn belangstelling toch vooral uit naar de verrichtingen van de Portugezen overzee; daarop ligt het accent in dit boek. Het gaat dan om zaken als: de wereldwijde maritieme expansie in de 15e en de eerste helft van de 16e eeuw; het langzame verval van de Portugese positie in Azië in de tweede helft van de 16e eeuw en de vrijwel volledige teloorgang daarvan, door toedoen van de VOC, in de 17e eeuw; de strijd tegen de WIC om Brazilië en de Portugese gebieden in West-Afrika in de 17e eeuw; de bloei en het verlies van Brazilië in de 18e, respectievelijk de 19e eeuw; de uitbouw van het koloniale rijk in Afrika naar de binnenlanden aan het einde van de 19e en in de eerste helft van de 20e eeuw en het einde van de koloniale droom een kwart eeuw geleden. Deze en soortgelijke zaken komen uitvoerig in dit werk aan de orde, terwijl de ontwikkelingen in Portugal zelf de onontbeerlijke achtergrondinformatie verschaffen, waaruit het optreden overzee kan worden begrepen.
De opzet van het werk tot en met het voorliggende deel is als volgt. In deel I is de Portugese geschiedenis behandeld vanaf de prehistorie tot en met de verovering van Ceuta in 1415. Tevens komen in deel I aan de orde: de strijd met Castilië over het bezit van de Canarische eilanden en de kolonisatie van de Madeira-archipel en van de Azoren in de eerste helft van de 15e eeuw. Deel II bevat een ruime samenvatting van deel I en beschrijft voorts de regeringsperioden van Afonso V (1438-1481) en João II (1481-1495). Ook de maritieme expansie aan de kusten van Afrika tot en met de reis van Bartolomeu Dias in 1488 en de betrekkingen van João II met Congo worden in deel II besproken. Het tijdvak van Manuel I (1495-1521), waarin de maritieme expansie een wereldwijd karakter krijgt, vergt meer-dere delen. In deel III zijn besproken de binnenlandse gebeurtenissen en de expansie in Marokko, terwijl ook de eerste reis van Vasco da Gama naar Indië (1497-1499) en de reis van Pedro Álvares Cabral naar Brazilië en Indië (1500-1501) uitvoerig aandacht krijgen. Deel IV is geheel gewijd aan de expansie in het gebied van de Indische Oceaan in de periode 1501-1509; het eindigt met het aftreden van de eerste onderkoning van de Estado da India, Dom Francisco de Almeida en de ambtsaanvaarding van zijn opvolger Afonso de Albuquerque. Deel V is geheel gewijd aan de daden van Albuquerque (1509-1515). Onder meer worden besproken: de verovering van Goa en van Malacca, het vestigen van de Portugese heerschappij over Ormoez, de vrede met Calicut, de vergeefse aanval op Aden en het bijna volledig verwerven van het monopolie op de handel in specerijen. De bespreking van het tijdvak van Manuel I wordt in deel VI besloten met een behandeling van de maritieme expansie in Afrika en in de Nieuwe Wereld, met de boeiende verwikkelingen in het Império Português in Azië en het uitzwermen van de Portugezen over Oost-Azië in de jaren 1515-1521. Tenslotte wordt het verblijf van het Portugese gezantschap in Ethiopië in de jaren 1520-1526 besproken. Deel VII heeft een bijzonder karakter; het bevat aangevulde capita selecta uit vorige delen, alsmede een uitvoerige beschrijving van de reis van Fernão de Magalhães. In hoofdstuk 1 van het voorliggende deel VIII passeren de verschillende aspecten van de regering van Dom João III de revue; in hoofdstuk 2 is uitgebreid aan-dacht besteedt aan het begin van de kolonisatie van Brazilië; in hoofdstuk 3 wordt het verval van Portugals positie in Marokko belicht en hoofdstuk 4 is gewijd aan de goudhandel aan de Minakust en aan het verlies van de monopoliepositie van de Portugese kroon in deze handel. Er zijn twee bijlagen toegevoegd. De eerste bevat de geschiedenis van het moslim-koninkrijk Granada, waarvan de teloorgang niet zonder betekenis is voor Portugal. Bijlage 2 gaat over de bijdragen van Portugezen in Spaanse dienst aan de ontdekking van Noord-Amerika.
Deel VIII laat zich – evenals de andere delen – afzonderlijk lezen, omdat waar nodig voorgaande gebeurtenissen zijn samengevat. Er wordt ook een aantal keren verwezen naar de gedetailleerde beschrijving van eerdere gebeurtenissen in voorafgaande delen.
Bij het schrijven van dit werk heb ik als het ware op de schouders gestaan van mijn voorgangers, dus van degenen die de soms tegenstrijdige gege-vens uit de oorspronkelijke bronnen hebben geschift, geordend, vertaald en van annotaties hebben voorzien. Het was mijn taak uit de veelheid van boeken de meest bruikbare te kiezen. Hierbij heeft Dr. Benjamin N. Teensma mij met raad en daad bijgestaan en hij heeft mij gestimuleerd op de inge-slagen weg voort te gaan. Daarvoor zeg ik hem dank. Mijn dank gaat ook uit naar Prof. Dr. Leonard Blussé voor zijn bemoedigende reacties op de eerder verschenen delen en voor enige werken die ik van hem heb mogen ontvangen. Ook vermeld ik gaarne de website Dutch-Portuguese colonial history: http://www.geocities.com/Athens/Styx/6497 van Marco Ramerini. Deze voortreffelijke site, met zijn vele links vormen voor mij niet alleen een bron van inspiratie en een uitstekende checklist voor zowel data als relevante literatuur. Marco Ramerini is bovendien bereid gebleken mij van literatuuradviezen te voorzien en literatuur met mij uit te wisselen. Voor dit alles ben ik hem zeer dankbaar.
Hierna volgt een opsomming van de bij het schrijven van dit deel vooral geraadpleegde literatuur; daarbij zijn de werken waaraan ik het meest heb gehad vet vermeld. In het laatste deel van dit werk zal een volledige literatuurlijst worden opgenomen. Om de leesbaarheid van het boek te bevorderen, ben ik spaarzaam geweest met het opnemen van voetnoten. Interessante voetnoten van geraadpleegde auteurs, bijvoorbeeld over tegenstrijdigheden bij de verschillende kroniekschrijvers, zijn in de tekst verwerkt als het belangrijke zaken betreft. Er is een uitgebreide index toegevoegd; deze bevat alle voorkomende persoons- en geografische namen, naast vele zaaksnamen. Enige geografische kaarten en een verklarende woordenlijst completeren het geheel.
Hoofdstuk 1, Portugal onder koning João III (1521-1557) is geschreven aan de hand van enige handboeken algemene geschiedenis van Portugal, alsmede met gebruikmaking van een aantal werken over de hoofdlijnen van de Portugese expansiegeschiedenis. Deze werken zijn:
Boxer, C.R.: The Portuguese Seaborne Empire 1415-1825, 1969;
Cortesão, Jaime: História dos Descobrimentos Portugueses, 1979;
B.W. Diffie and G.D. Winius,: Foundations of the Portuguese Empire, 1415-1580, 1977 (Door Winius geschreven deel);
H.V. Livermore: A New History of Portugal, 1966;
A.H. Oliveira Marques: History of Portugal, 1978,
Peres, Damião: História dos Descobrimentos Portugueses, 1992;
Voor enige paragrafen zijn bovendien gespecialiseerde boeken geraad-pleegd. Voor paragraaf 1.4 (De Inquisitie) is veel gebruikgemaakt van:
Frédéric Max: Prisonniers de l’Inquisition, 1989.
Bij het schrijven van paragraaf 1.5 (De Jezuïeten) bleek het uitstekende werk van:
Dauril Alden: The Making of an Enterprise, The Society of
Jesus in Portugal, the Empire, and Beyond, 1540-1750, 1996 onmisbaar en bij paragraaf 1.6 (De ontwikkelingen overzee) is ook geraadpleegd:
Bailey W. Diffies: A History of Colonial Brazil, 1500-1792, 1987.
Bij het schrijven van hoofdstuk 2 (Het begin van de kolonisatie van Brazilië) is geput uit de volgende werken:
Alden, Dauril: The Making of an Enterprise, The Society of Jesus in Portugal, the Empire, and Beyond, 1540-1750, 1996
Calegoras, João Pandiá, Translated and Edited by Percy Alvin Martin : A history of Brazil, 1939;
Cortesão, Jaime: Colonização do Brasil in Obras Completas, periode 1502-1557, pp 303-358;
Larousse, Collection monde et voyage: Le Brésil, ongedateerd;
Ramerini, Marco: The French attempt in Brazil, Website https://www.colonialvoyage.com;
A. Rétif e.a.: Les Missions des origines au XVIe Siècle, 1956;
Silva Rego, Antonio de: Portuguese Colonization in the Sixteenth Century; A Study of the Royal Ordinances (Regimentos), 1959.
Daarnaast is geraadpleegd het zeer interessante artikel:
Villegagnon, Roi de la France Antarctique van Léonce Peillard in Historia No. 535, juillet 1991,
maar verreweg het meest heb ik gehad aan het al genoemde boek van:
Bailey W. Diffie: A History of Colonial Brazil, 1500-1792, 1987 aan welk boek ik ik veel details heb ontleend.
Voor hoofdstuk 3 (Portugal in de problemen in Marokko) heb ik de volgende werken nageslagen:
V. de Carvalho: La domination portugaise au Maroc du XVème aux XVIIème siècle (1415-1769), 1942 ;
V. Magalhães-Godinho: L ‘economie de l ‘empire Portugais aux Xve et XVIe siècles, 1969;
R. Ricard: Études sur l’histoire des Portugais au Maroc, 1955;
Arquivos do Centro Cultural Calouste Gulbenkian, volume XXXV (B.N. Teensma: Teor, natureza e qualidade do Diário tangerino de Afonso Fernandes), 1996.
Bij het schrijven van hoofdstuk 4 heb ik gebruik gemaakt van:
J. Cortesão: História dos Descobrimentos Portugueses, Vol 3;
C.W. Newbury: The Western Slave Coast and its rulers: European trade and administration among the yoruba and adja-speaking peoples of South-Western Nigeria, Southern Dahomey and Togo, 1961;
A. Ryder: Benin and the Europeans 1485-1897, 1969;
W.E.F. Ward: A History of the Gold Coast, 1948;
Maar de meeste details zijn ontleend aan
J. Vogt: Portuguese Rule on the Gold Coast 1469-1682, 1979.
Vooral bij het schrijven van de bijlagen heb ik vaak de Multimedia Edition van de Encyclopædia Britannica ’99 en de aanvullingen daarop op het Internet geraadpleegd. De gegevens voor bijlage 1 zijn echter vooral geput uit:
Historia del Reino de Granada I; De los orígenes a la época mudéjar (basta 1502), dat onder de redactie van Rafael G. Peinado Santaella in 2000 is uitgegeven door de Universidad de Granada.
Voor bijlage 2 heb ik vooral gebruik gemaakt van het hiervoor genoemde boek van Jaime Cortesão.
De animo dit werk voort te zetten en steeds weer enthousiast aan een nieuw deel te beginnen wordt in hoge mate gestimuleerd door blijken van waardering. Gelukkig mag ik deze in toenemende mate en soms van heel onverwachte zijde ondervinden. Hiervoor ben ik dankbaar. Mijn dank gaat ook uit naar de heren van de repro-afdeling van Hogeschool-Alkmaar, mijn laatste werkgever: Fred Niesten, Herman de Graaff en Fred de Groot. Zij stellen mij al jaren in de gelegenheid uit bibliotheken geleende boeken te kopiëren en hebben ook dit deel gedrukt. Ik spreek tenslotte in het bijzonder mijn dank uit aan mijn vrouw die mij na mijn pensionering weinig belast met huishoudelijke taken, maar mij alle gelegenheid geeft dit boek te schrijven.
De schrijver
1.0. De relatie met Spanje