Hoofdstuk 1
De Atlantische eilanden
1.4 São Tomé & Principe; Ano Bom en Fernando Po
Geschreven door Arnold van Wickeren
Het Ilha de São Tomé en het kleinere Ilha de Santo Antão (later Principe) zijn hoogst waarschijnlijk ontdekt in de maanden december 1472 en januari 1473. De onbewoonde dicht bij de evenaar gelegen eilanden ontvangen veel regen en zijn zeer vruchtbaar. Voor Europeanen is het klimaar echter zeer onge-zond. Een poging de eilanden in het midden van de jaren tachtig te koloniseren, loopt op een mislukking uit. Tegen het eind van de 15e eeuw doen Álvaro de Caminha en António Carneiro, beiden koninklijke vazallen en behorend tot de lage adel, opnieuw een poging de eilanden te koloniseren. Deze capitães weten hun capitania goed te organiseren en trekken vogels van diverse pluimage aan. Naast ervaren ambachtslieden, trekken de eilanden ook arme Portugezen en degradados. Tot de kolonisten behoort een aantal jonge joden, die van hun ouders zijn wegge-haald en met geweld tot het christendom zijn bekeerd. Voor het verrichten van het zwaardere werk worden zwarten van Fernando Po en het vasteland aangevoerd. De eilanden ontwikkelen zich snel. São Tomé en Santo Antão worden belangrijke suikerprodu-centen en leveren ook palmolie; de economie is mede gebaseerd op de veeteelt. Er komt maar een klein aantal Portugese vrouwen naar de eilanden, zodat de nakomelingen van de eerste kolonisten vrijwel allen gemengd bloed hebben. Er ontstaat al snel een inheemse aristocratie van halfbloeden, die de controle over de eilanden verwerft. São Tomé wordt berucht om de daar heersende sociale onrust. Al in 1517 komen de mulatten en slaven voor het eerst in opstand tegen de grootgrondbezitters.
De handelaren van São Tomé zijn beruchte slavenhalers, waarbij zij er niet voor terugdeinzen door hun hebzucht de goede betrek-kingen van koning Manuel met Afrikaanse heersers te frustreren. De beroemde kroniekschrijver Duarte Pacheco Pereira, voor wiens uitzonderlijke verdiensten verwezen wordt naar paragraaf 1.6 van deel IV, meldt dat zij in 1505 inbreuk maken op de tussen het Portugese en het Congolese hof gemaakte afspraken, dat alle Congolese slaven worden uitgevoerd via de haven Mpinda. Hiermee onthouden zij de Congolese vorst de belasting die hij op de export van slaven in Mpinda heft. Vooral Fernão de Mello, de capitão van São Tomé is berucht om zijn intriges, waarmee hij koning Afonso I van Congo misleidt en bedriegt, met het doel steeds grotere aantallen slaven in handen te krijgen. In 1514 zendt de koning van Benin een gezant naar koning Manuel, onder meer om zich te beklagen over het hebzuchtige gedrag van de slavenhalers uit São Tomé aan de kust van Benin.
Ook bestuurlijk ontwikkelt São Tomé zich snel. In 1504 is er al sprake van de eerste parochie, die twintig jaar later is uitgegroeid tot een vila. Om meer grip op de situatie te krijgen, zal de capitania São Tomé in 1522 worden opgeheven en wordt het eiland een kroondomein. In 1534 zal het ook een bisdom worden. Het diocees van de bisschop van São Tomé zal zich dan uitstrek-ken langs de kust van West-Afrika van Guinée tot aan Kaap de Goede Hoop. De vila wordt in dat jaar verheven tot stad. São Tomé en Principe ontwikkelen zich tot tussenstations voor Portugese schepen zeilende naar, of komende van Indië. Later zal São Tomé een verzamelstation worden voor slaven, die naar Brazilië worden getransporteerd.
Het Ilha de Ano Bom is op 1 januari 1484 ontdekt door Diogo Cão. Al voor 1510 heeft zich er een groepje kolonisten gevestigd onder leiding van de edelman Jorge de Melo, de eerste capitão van Ano Bom. Het Ilha de Fernando Po tenslotte, is in 1472 ontdekt door Fernão do Pó. Hij heeft het eiland, met zijn karak-teristieke Pico Basile, een vulkaankegel van 3008 meter hoogte, aanvankelijk Formosa (prachtig) willen noemen, maar het eiland is desondanks vernoemd naar zijn ontdekker. Anders dan alle hiervoor genoemde eilanden, is Fernando Po bewoond. De zwarte bewoners, Boebi’s geheten, verzetten zich heftig tegen Portugese kolonisten; daarom wordt van kolonisatie afgezien. Fernando Po wordt een leverancier van slaven voor São Tomé.